به گزارش پایگاه خبری مفاز، تاکنون کتاب ها و مقالات بسیاری پیرامون زندگی حضرت زهرا(سلام الله علیها) نوشته شده است ولی آنچه که بیشتر در اختیار مردم قرار گرفته است، تنها گوشه ای از زندگی ایشان و معمولا روزهای آخر حیات ایشان است و حال آنکه این ۷۵ یا ۹۰ روز نمی تواند بیانگر تمام زندگی آن حضرت باشد.
در بررسی سیره عملی حضرت یکی از مهم ترین مسائلی که مورد توجه همگان قرار می گیرد، حضور ایشان در جمع بزرگانی است که همه مرد هستند و این موضوع نقش آن حضرت را در تاریخ زندگی شان برجسته تر می کند. سیره ایشان در مورد مساله حجاب بحثی است که سعی داریم در این نوشته به آن بپردازیم هر چند که در منابع روایی و تاریخی ما کمتر به این بحث به صورت مستقیم پرداخته شده است و همین امر ما را بر آن داشت تا با یک دید تحلیلی و موشکافانه حوادث و اتفاقات روی داده در زندگی ایشان را مورد بررسی قرار دهیم.
نکته دیگری که در مقدمه باید به آن اشاره کرد، بحث الگوگیری از حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها است که این سوال مطرح می شود که آیا یک زن (هرچند که گرانقدر باشد) که در ۱4۰۰ سال پیش می زیسته می تواند الگوی زنان امروز باشد یا اینکه رفتار حضرت زهرا س لام الله علیها چرا باید الگوی ما باشد و آیا با فرض الگو بودن آیا الگوی مردان نیز هست یا نه؟ و سوالاتی از این قبیل که سعی بر آن بوده که در بخش ابتدایی مقاله به آن پرداخته شود.
و نکته آخر اینکه آیا بحث حجاب تنها یک بحث اسلامی است یا نه یک بحث فرا اسلامی است که گستره اش گیتی را درنوردیده است و فاطمه زهرا سلام الله علیها، همانطور که سیده النساء العالمین، است(1) الگوی جهانیان نیز می باشد.
فاطمه (سلام الله علیها) الگوی زنان یا مردان؟
الف. اسوه بودن
در سوره احزاب آیه ۲۱ آمده است: (لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا) قرآن کریم رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم را برای ما یک الگوی تمام عیار می داند و مومنان را به پیروی از آن حضرت تشویق می نماید. در این بین، کسانی که پیامبر را الگوی خود قرار میدهند خود الگوهایی برای نسل های بعدی می گردند؛ چراکه سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به صورت محدود به دست ما رسیده است و از وظایف ما الگوگیری از شاگردان حقیقی این مکتب می باشد.
حضرت زهرا سلام الله علیها به عنوان دختر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، زنی که سال های سال با پیامبر زندگی کرده و بعد از ازدواج نیز تا آخر عمر همواره در کنار حضرت فاطمه بوده، این الگوگیری را به نحو احسن انجام داده است؛ چنانچه عایشه می گوید: هیچ کس را در رفتار و وقار و سیرت از فاطمه به پیامبر در نشست و برخاست شبیه تر ندیدم (2) و بزرگانی مانند حضرت امام خمینی (رحمه الله) با عباراتی بی نظیر این شباهت را این گونه بیان می کنند… زنی که اگر مرد بود به جای رسول الله بود. (3)
ای وجود اقدمت روح و روان مصطفی
مصطفی معبود را جانان تو جان مصطفی
این شباهت های رفتاری ما را بر این میدارد تا با نگرشی جدید به رفتارهای آن حضرت روی کنیم و همانطور که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم را الگوی مردان و زنان می دانیم، حضرت فاطمه سلام الله علیها را نیز الگویی برای زنان و مردان بدانیم و رفتارهای ایشان را تنها منحصر در رفتار یک زن نکنیم؛ چراکه انسان کامل، مرتبه ای است فراتر از جنسیت. در سخنی از امام زمان روحی و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفداء می فرمایند: و فی ابنه رسول الله لی اسوه حسنه (4). زنی که رفتارش الگوی قطب عالم امکان باشد بدون شک، الگو و اسوه ای است حسنه برای دیگر آدمیان، البته باید نکته ای را توجه کرد و آن طریقه الگوگیری از سیره آن حضرت است تا بتوانیم بیشترین بهره را از رفتار آن حضرت ببریم.
ب. وجوه مختلف الگوپذیری
گروهی از روانشناسان تقلید و الگوپذیری به معنای عام را به سه قسمت تقسیم کرده اند:
1- محاکات یا تقلید ناآگاهانه؛
۲- تقلید به معنای اخص یا الگوبرداری نیمه آگاهانه؛
3- اقتباس یا تکرار عمل با آگاهی کامل.
مجال توضیح موارد در این مختصر نیست، ولی باید توجه داشت که برترین نوع الگوپذیری نوع سوم است که در آن تقلید هدفدار و از روی آگاهی است و سعی می شود تا با اندیشه ای درست رفتارهای الگو بر زندگی منطبق گردد و در جایگاه های مختلف به کار بسته شود. البته در این میان، نکته مورد اهمیت این است که باید مصداق کمال و اسوه کامل و حد و مرز الگو گیری برای ما مشخص باشد تا در رفتارهای خود دچار مشکل نشویم. حضرت امام خمینی در باب الگوگیری از حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها می فرمایند: حضرت به اندازه خودش در این ظرف کوتاه مجاهده داشته است با حکومت های وقت مخاطبه داشته است حکومت های وقت را محاکمه می کرده است. باید به او اقتدا کنید. زهد، تقوا، عفاف و همه چیزهایی را که او داشته است تبعیت کنید (5). اشاره به این نکته ضروری است که ما باید رفتارهای ایشان را منطبق بر زمان حال کنیم نه اینکه با تنگ نظری به آنها عمل کنیم و اگر حضرت در منزل گندم را با دستاس آرد می کردند و اکنون دستاس نیست آن را فراموش کنیم، بلکه الگوگیری ما توجه به امور منزل است.
الگو بودن حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)
الف. دوران کودکی و پیش از ازدواج
حضرت زهرا سلام الله علیها در دورانی متولد گشت که اعراب شبه جزیره در سال های پایانی عصر جاهلیت هستند، عصری که زن در آن حکم یک کالا را دارد و پس از مرگ همسر به ورثه منتقل می گردد، عصری که دختر برای برخی مایه ننگ به حساب می آید و سنت یا به عبارت صحیح تر بدعت زنده به گور کردن دختران در میان آنها رایج است. در این دوران است که خداوند به حضرت رسول اکرم چهار دختر عطا می کند و آخرین آنها فاطمه است؛ فاطمه ای که آمده است تا زن را از این مظلومیت برهاند، فاطمه ای که در مقابل عده ای که (وَ إِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ) (6) و نمی دانستند که دختر را با خواری نگاه دارند و یا در خاک دفن کنند، کوثر نام گرفت. فاطمه ای که جای مادر را برای پدر می گیرد و به ام ابیها ملقب می گردد.
حضرت در این دوران همواره در کنار پیامبر هستند اگرچه نقل های تاریخی از این دوران کم و اندک است.
ابن شهر آشوب صحنه ای بی نظیر از این دوران وصف می کند و نقل می نماید که بزرگان قریش در احرام نشسته بودند که رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم در مسجد مشغول نماز شد و آنها می خواستند کاری کنند تا حضرت از نماز خود غافل شود؛ عقبه بن ابی معیط شکنبه گوسفندی را در حالت سجده بر سر پیامبر انداخت و با این کار باعث خنده قریش شد. در این هنگام دختری خردسال در حالی که «تشمل بخمارها؛ روسری بر سر انداخته بود» و «تعدو بخطوتها الوقوره؛ و با قدم های باوقارش پیش می آمد به پیامبر نزدیک شد و آن شکنبه را از روی سر پیامبر برداشت (7) و جاسم الادیب مولف کتاب «یسالونک عن الزهرا سلام الله علیها، این صحنه را ذکر می کند و آن را گوشه ای از کمک های زهرا سلام الله علیها به پدرش میداند.
با نگاه دقیق به این واقعه می بینیم که ابن شهر آشوب به چه نکته حساسی در رفتار حضرت اشاره می کند، اول حجاب، دوم وقار. دختری که شاید هنوز بیش از ۷ سال نداشته است این چنین در جامعه ظاهر می شود.
دختری که جلوتر از همه مردان به کمک پدر می شتابد و در این صحنه مددکار پدر می گردد و دختری که هنوز به سن بلوغ نرسیده است ولی پوشش برایش از مهم ترین مسائل است. نکته ای که باید بدان توجه داشت، این است که زنی حجاب را در سنین بزرگسالی رعایت می کند که در دوران کودکی و نوجوانی به آن عادت کرده باشد و دختری که در کودکی نیمه برهنه در میان مردان ظاهر می شود، برایش سخت است که به یکباره خود را از مردان نامحرم بپوشاند و دختری که تا چندی پیش در میان مردان به راحتی رفت و آمد می کرده است برایش سخت است که در بزرگسالی وقار داشته باشد.
این چادر عفتت از بارقه نور خدا
پرده عصمتت از اقمشه شهر قدم
پاکی از پاکی تو آیه تطهیر تو بس
عصمت از عصمت تو دست و بنانش به قلم (8)
حضرت زهرا سلام الله علیه پس از رحلت حضرت خدیجه، به عنوان بانوی خانه پیامبر در منزل ایشان می ماند و خود را وقف پیامبر می کند تا نبودن زن در خانه بر پیامبر سخت نیاید و در کنار پدر سعی در گسترش اسلام دارد تا اینکه فرمان هجرت می رسد و حضرت علی علیه السلام به دستور پیامبر فواطم را به مدینه می برد و در اینجا طبری در کتاب تاریخ خود در حوادث سال هشتم هجری داستانی را نقل می کند و می گوید که در نزدیکی مدینه فردی به نام حویرث به شتران حامل ایشان نزدیک می شود و زنانی را در حجاب می بیند و پس از پرس و جو می فهمد که از خانواده حضرت رسول هستند و شتر آنها را رم میدهد و حضرت فاطمه سلام الله علیها از شتر به پایین می افتد و شتر می رود و آنها مجبور می شوند تا مدینه را پیاده طی کنند. پیامبر پس از آگاهی از این جریان دستور قتل حویرث را می دهد ولو به پرده کعبه آویخته باشد. سرانجام حویرث در سال هشتم هجری به دست حضرت علی علیه السلام به مجازات خود می رسد. نکته قابل توجه محجبه بودن زنان در این سفر است و گرمای بیابان و سختی راه مانع از حفظ حجاب حضرت زهرا سلام الله علیها نمی شود.
اگر چه تاریخ از این دوران زندگی حضرت زهرا سلام الله علیها نقل های محدودی دارد، ولی توجه دقیق به همین نقل ها ما را به این موضوع رهنمون می شود که حضرت از ابتدای امر سعی در پوشیدگی و حفظ شخصیت خود به عنوان یک بانوی مسلمان داشته اند و این مسئله ای است که همه زنان باید به آن توجه کنند.
ب. ازدواج و دوران پس از ازدواج تا رحلت پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم)
ازدواج حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها یک الگوی مناسب برای زنان مسلمان است و حضرت زهرا سلام الله علیها ازدواج را راهی برای عفت ورزی می دانند و پس از آنکه وارد منزل علی (علیه السلام) شدند، مسیر گذشته خود را ادامه می دهند. پس از ازدواج، حضرت رسول به على علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها پیشنهادی می دهند که در تاریخ ثبت است و فرمودند که کارهای منزل را فاطمه انجام دهد و کارهای بیرون منزل را على انجام دهد. پس از این تقسیم کار است که حضرت زهرا سلام الله علیها می فرمایند: (فلا یعلم ما داخلنی من السرور إلا الله بإکفایی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم تحمل رقاب الرجال) (9)؛ جز خدا کسی نمی داند چقدر خوشحال شدم چراکه رسول الله مرا از معاشرت با مردان بازداشت حضرت نمی فرماید چون کارهای بیرون مشقت دارد یا مشکلاتی به همراه دارد خوشحالم، می فرماید کار بیرون یعنی ارتباط مرد با زن و در چنین شرایطی است که حرکت شیطان آغاز می شود؛ جایی که مرد وجود دارد بهتر است تا مردی دیگر امور زندگی را حل و فصل نماید و نکته دیگر که در این مسئله پنهان مانده است این است که حفظ حجاب و بودن زن در منزل باعث گرمی محیط خانواده می شود همان طور که کار کردن مرد در بیرون از خانه به حفظ این بنیان کمک می کند.
البته نباید گمان کرد که اسلام زن را از فعالیت و کار منع می کند. حضرت رسول اکرم می فرماید: طلب الحلال فریضه عل کل مسلم و مسلمه (10) و یا در بیانی دیگر می فرماید: المراه احد الکاسبین (11).
اسلام می گوید که کار و فعالیت باید متناسب با شخصیت زن و مرد تقسیم شود و حضرت فاطمه از این خوشحال هستند که کاری نصیب ایشان شده که حجاب و عفت ایشان حفظ می شود. بعضی این شبهه را مطرح کرده اند که این خواست حضرت شخصی است حال آنکه اگر این مسئله بحثی شخصی بود، ائمه اطهار علیهم السلام آن را به عنوان الگوی زن مسلمان مطرح نمی کردند و ثانیة عمل معصوم برای ما حجت است؛ چراکه در جهت کمال انسان کامل است. همین عفت ورزی زن است که باعث حفظ خانواده و در سطح وسیع تر باعث حفظ اجتماع می شود؛ کما اینکه در فرزندان حضرت زهرا سلام الله علیها این مسئله را می بینیم. پیامبر اکرم می فرمایند: فاطمه در عفت و پاکدامنی خود را حفظ کرد بدین جهت خداوند آتش را بر اولاد او حرام کرد (12) البته منظور این نیست که به خاطر پاکی فاطمه اگر اولاد فاطمه بدکار هم باشند نجات می یابند؛ چرا که خود رسول اکرم به دخترشان می فرمایند: فاطمه کار کن که فردا من هیچ کاری برای تو نمی توانم کرد. و این نجات اولاد فاطمه به دلیل اعمال نیک آنهاست که سرچشمه در خانواده آنها دارد و این حفظ خانواده از نتایج مستقیم حفظ حجاب است. از نتایج دیگر حجاب که از این برخورد حضرت زهرا سلام الله علیها استنباط می گردد، تفکیک قوا است. حجاب زن باعث میشود تا وظایف زن و مرد از هم جدا گردد و زن در جایی که حیطه کاری مرد است وارد نشود.
زن مسلمان از دید غربی ها زنی است که توانایی انجام هیچ فعالیت اجتماعی را ندارد و حال آنکه فاطمه زهرا سلام الله علیها در بسیاری از فعالیت ها شرکت می کند. او معلمی است نمونه و شاگردانی تربیت می کند مانند فضه و در تعلیم مسلمانان بسیار می کوشد. همان گونه که نقل است که زنی نزد حضرت آمد و عرض کرد که مادر پیری دارم که سوالاتی دارد و مرا فرستاده است تا آنها را بپرسم. حضرت گفتند بپرس.زن سوالات خویش را مطرح کرد و از زیادی سوالات خجالت زده شد.حضرت به او فرمودند سوالات خود را بپرس چراکه من در برابر هر پاسخ بیش از فاصله زمین و عرش جواهر و لولو پاداش می گیرم (مجلسی، ۱4۰۳، ج ۳، ص ۵۲) و این بیانگر سیره آن حضرت است که در عین تعلیم و تعلم از وظایف خود باز نمی ماند و فراتر از آن شخصیت هایی مانند سلمان به علم آموزی از حضرت فاطمه سلام الله علیها اهتمام داشتند (13).
حضرت زهرا سلام الله علیها به عنوان دختر حضرت رسول مخاطب این آیه است و نگاه های بسیاری به سمت اوست فلذا برخوردهای ایشان بسیار مهم است.
سلمان نقل می کند که: (کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ أَخْبِرُونِی أَیُّ شَیْءٍ خَیْرٌ لِلنِّسَاءِ فَعَیِینَا بِذَلِکَ کُلُّنَا حَتَّى تَفَرَّقْنَا فَرَجَعْتُ إِلَى فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلاَمُ فَأَخْبَرْتُهَا اَلَّذِی قَالَ لَنَا رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَّا عَلِمَهُ وَ لاَ عَرَفَهُ فَقَالَتْ وَ لَکِنِّی أَعْرِفُهُ خَیْرٌ لِلنِّسَاءِ أَنْ لاَ یَرَیْنَ اَلرِّجَالَ وَ لاَ یَرَاهُنَّ اَلرِّجَالُ فَرَجَعْتُ إِلَى رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ سَأَلْتَنَا أَیُّ شَیْءٍ خَیْرٌ لِلنِّسَاءِ وَ خَیْرٌ لَهُنَّ أَنْ لاَ یَرَیْنَ اَلرِّجَالَ وَ لاَ یَرَاهُنَّ اَلرِّجَالُ قَالَ مَنْ أَخْبَرَکَ فَلَمْ تَعْلَمْهُ وَ أَنْتَ عِنْدِی قُلْتُ فَاطِمَةُ فَأَعْجَبَ ذَلِکَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَالَ إِنَّ فَاطِمَةَ بَضْعَةٌ مِنِّی.) (14) وقتی پیامبر این سوال را می پرسد که چه چیزی برای زن بهترین است، سلمان می داند باید به زنی مراجعه کند که خود بهترین زنان است و بهترین چیز را برای زنان می داند و وقتی به نزد حضرت فاطمه سلام الله علیها می آید ایشان پاسخ می دهند که بهترین چیز برای زنان آن است که هیچ مردی را نبینند و هیچ مردی آنان را نبیند و وقتی این جواب را به حضرت رسول اکرم عرضه می دارد ایشان می فهمند که این کلام خود سلمان نیست و وقتی مطلع می شوند که فاطمه سلام الله علیها این جواب را داده است می فرمایند که پدرش فدایش شود. فاطمه پاره تن من است. اولین نکته در این موضوع استادی زهرا سلام الله علیها نسبت به سلمان است که حجابش او را از تعلیم باز نمی دارد.
حضرت بهترین رفتار را برای زن، ندیدن مردان و ندیده شدن توسط مردان می داند و این امر را به ذهن متبادر می کند که حجاب یک امر دوسویه است، یعنی هم مردان ملزم به رعایت آن هستند و هم زنان. و برای حفظ حجاب و عفت در جامعه همه باید با هم همکاری کنند نه اینکه زنان خانه نشین شده، مردان در بیرون منزل بدون هیچ محدودیتی به امور خود مشغول باشند.
سوالی که مطرح می شود این است که آیا در زمان حال نیز می توان به این دستور عمل کرد یا مربوط به زمان گذشته می باشد و در دوران معاصر پیچیدگی روابط زن و مرد ما را از عمل به این توصیه باز می دارد؟ باید پاسخ داد که خیر؛ حضرت الگوی زن را معرفی می کند و در زمان حال نیز بهترین مسئله برای زن حفظ حریم بین خود و مردان است. البته این دستور، دستوری اخلاقی است و نه دستور شرعی و به این معناست که در محیط های مختلف باید نهایت پوشیدگی برای زنان رعایت شود و در مکان هایی که رابطه زن و مرد لازم است، باید حدود رعایت شود. نکته دیگری که در رفتار سلمان نمود دارد، این است که یک زن با دید وسیع خود که نسبت به شخصیت زنان دارد می تواند بهترین را برای زن مشخص کند و اگر مردی یک چنین چیزی را می گفت ممکن بود جای سوال باشد. حضرت بیان می کند اگر زنی بخواهد به کمال زنانگی خود برسد، باید از این طریق حرکت کند و اگر زنی این مسئله را رعایت نکند از وظایف خود دور می ماند؛ وظیفه ای که همواره بر دوش زنان بوده و آن تربیت نسل و حفظ جامعه است.
