به گزارش پایگاه خبری مفاز، «معنویت در ادیان ابراهیمی» عنوان کتابی است که در سال ۱۳۹۷، توسط مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران منتشر شد. این کتاب توسط حجت‌الاسلام دکتر سیداحمد غفاری قره‌باغ به رشته تحریر در آمده است. حجت‌الاسلام غفاری قره‌باغ از اعضای هیئت علمی مؤسسه حکمت و فلسفه ایران هستند و اکنون مدیریت این مؤسسه را در شعبه قم بر عهده دارند.
* حضرت عالی کتابی با نام «معنویت در ادیان ابراهیمی» نوشته‌اید؛ می‌خواستیم پیرامون محتوا و مطالب این کتاب برایمان توضیح دهید.
کتاب معنویت در ادیان ابراهیمی در ۴ فصل تنظیم شده‌است که در فصل اول، توضیحی تفصیلی درباره مفهوم‌شناسی معنویت در اندیشه اسلامی و نیز تبیین دقیقی از ارتباط معنویت با مفاهیمی همگن همچون مفهوم معناداری، عرفان و تدیّن صورت گرفته است.
در فصل دوم این کتاب به تحلیل درباره معنویت یهودی اختصاص داده‌شده‌است. در فصل سوم نیز به بحث معنویت مسیحی اختصاص داده‌شده‌است و در نهایت در بخش چهارم به بحث معنویت اسلامی اختصاص یافته‌است.
همان‌طور که عرض شد، فصل اول کتاب «تبیین مفهوم‌شناختی معنویت» نام دارد. در این فصل تلاش بر این شده تا توصیفی از تعاریف معنویت ارائه شود و سپس به بررسی مؤلفه‌های موجود در تعریف مختار و منتخب از معنویت پرداخته شود. در تعریف مختار از معنویت به مؤلفه‌هایی مانند فراروی ارادی و وجودی از حیات دنیوی به باطن‌داری زندگی و به التفات مبتهجانه به ارزش‌های اخلاقی و معنوی به‌عنوان مؤلفه‌های بنیادین در تعریف منتخب از معنویت اشاره شده‌است.
در بخش پایانی فصل اول به تفاوت‌های موجود میان مفهوم معنویت با مفاهیمی که به این مفهوم قرابت دارند (مانند مفهوم عرفان، معناداری و تدیّن) به‌طور تفصیلی پرداخته شده‌است.
فصل دوم این کتاب «تحلیل انتقادی معنویت در سنت یهود» است. در گفتار اول فصل دوم به جایگاه معنویت در آیین یهود پرداخته شده‌است. یعنی یهود چه تعریفی از معنویت دارد؟ عوامل غیریهودی چه تأثیری در شکل‌گیری معنویت یهود داشته‌اند؟ و متون مقدس چه نقشی در معنویت یهودی داشتند؟ در گفتار دوم این فصل، سنت‌های معنوی در یهود را مورد بررسی قرار دادیم و به سه سنت معنوی (مرکاوا، قبالا و حسیدیسم) اشاره‌کرده‌ایم.
* نقد شما به معنویت سکولار در این کتاب چگونه بوده است؟
ملاحظات انتقادی خودمان را نسبت به معنویت یهودی در انتهای فصل دوم تبیین کردیم. انتقادها در دو دسته قابل تقسیم هستند: انتقاداتی که مربوط به انحرافات عقیدتی موجود در معنویت یهود و انتقاداتی که مربوط به سخنان عقل‌ستیز در معنویت یهود.
در بخش اول که مربوط به انحرافات عقیدتی است، انتقاداتی مانند اعتقاد به تناسخ، حلول خداوند در مخلوقات، تجلی مؤنث خداوند، نفی شریعت در آموزه‌های معنوی یهود و بارقه‌های نژاد گرایی در معنویت یهود مورد توجه قرار گرفتند. در بخش دوم که مربوط به سخنان عقل‌ستیز است، به دو اشکال پرداخته شده‌است.
اشکال‌های عقل‌ستیزانه‌ی معنویت یهود عبارتند از: سحر و جادو که به‌عنوان یک عنصر محوری در سنت یهود خود را نشان‌می‌دهد. هم‌چنین تناقض‌آمیز بودن آموزه‌های معنوی یهود را مورد شناسایی و نقد قرار دادیم.
فصل سوم کتاب پیرامون «معنویت در مسیحیت» است. در این فصل همانند فصل دوم، در گفتارهای متعددی به بحث معنویت در مسیحیت پرداختیم. ابتدا تاریخچه‌ای را از معنویت در مسیحیت مورد مطالعه قرار دادیم؛ چرا که مطالعه تاریخی معنویت در مسیحیت کمک شایانی به توصیف معنای معنویت در نگاه مسیحیت دارد.
این‌که در قرون ابتدایی میلادی (قرن چهارم و ششم و…) و رنسانس چه تحولاتی در معنویت مسیحی رخ داده است، مورد بحث قرار می‌گیرد. (این‌که الهیات مسیحی در قرون رنسانس چگونه ارتباط برقرار کرده است با معنویت مسیحی) در گفتار دوم این فصل، ملاحظات انتقادی ما را شامل شده‌است و نکات متعدد انتقادی در این بخش ذکر شده‌است.
مسئله ضرورت ایمان به راز از جمله انتقادات مهم ما به معنویت مسیحی است. مسئله عدم امکان عقلانیت در هنگام تشرف به مسیحیت، فقدان پشتوانه نظری در معنویت مسیحی، آموزه‌های انحرافی در این معنویت دینی، فقدان شریعت در معنویت مسیحی، رُهبانیت، تثلیث و الهیات سلبی اشکالات دیگر ما هستند که در این قسمت به آن توجه کردیم.
آخرین فصل این کتاب، «معنویت در اسلام» است. مطالعه ما در این فصل، تحلیلی است. ما در این فصل، مانند فصول گذشته، گفتارهای متعددی را مورد توجه قرار دادیم. گفتار اول ما مبانی معنویت اسلامی است. به‌جهت این‌که در معنویت مسیحی و یهودی، پشتوانه نظری برای معنویت‌های یهودی و مسیحی وجود ندارد؛ برخلاف معنویت اسلامی که بسیار از جهت پشتوانه نظری پرتوان است.
لذا گفتار اول مربوط به مبانی معنویت اسلامی است. خدامحوری، وساطت انسان کامل و نقش محوری شریعت در سلوک معنوی اسلامی به‌عنوان مبانی معنویت اسلامی ذکر شده‌اند. در گفتار دوم ویژگی‌های معنویت اسلامی مورد توجه ما قرار گرفت.
* بیشتر درباره چه موضوعاتی؟
هماهنگی با هدف خلقت، هماهنگی با کرامت انسانی، هماهنگی با توان و شرایط انسان، هماهنگی با شریعت، فراگیری نسبت به ابعاد فردی و اجتماعی و زمانی و مکانی، فراگیری طولی، تنوع و انعطاف‌پذیری در برنامه معنوی، همراهی و هماهنگی رشد و تعدیل در ابعاد انسانی، هماهنگی معنویت و زندگی دنیوی، توجه به تأثیر دوسویه رفتار انسان و سنت‌های الهی و در نهایت جامعیت نسبت به شئون فردی و اجتماعی، ویژگی‌هایی هستند که ما در معنویت اسلامی به آن‌ها پرداختیم.
* بخش پایانی فصل «معنویت در اسلام» چه مباحثی را مطرح کردید؟
در گفتار سوم این فصل، بحث از هدف پیش کشیده شده‌است. هدف از زندگی معنوی از دیدگاه اسلام در دو عنوان خلاصه شده‌است: ارتقای شناخت توحیدی و ارتقای گرایش و انگیزه‌های عبادی به‌عنوان هدف زندگی معنوی توجه شده‌است.
همان‌طور که مستحضرید در هدف حیات معنوی می‌توان به یک هدف بسنده کرد و آن قُرب الهی است؛ ولکن مفهوم قُرب در دو بُعد شناخت و گرایش تمرکز می‌کند و لذا ما قُرب الهی را در دو مفهومِ ارتقای شناخت توحیدی و ارتقای گرایش و انگیزه عبادی طرح کردیم. گفتار چهارم این فصل، معیار معنویت فعل است.
در این گفتار به بحث از معیار پرداختیم و نیز نقش سویه رفتار که در بخش نیت و تصمیم خودش را متجلی می‌کند را به‌عنوان معیار اصلی معنویت در رفتار مورد توجه قرار دادیم. آخرین گفتار در فصل چهارم نیز به کارکردهای اسلام در معنویت اشاره دارد.
* آموزه‌های اسلام چه کمک‌هایی به سلوک معنوی می‌کند؟
بنده دقیقاً ۱۱ کارکرد را در این گفتار جمع‌آوری کردم. این کارکردها، خدماتی هستند که دین اسلام به معنویت و سلوک معنوی می‌تواند ارائه دهد، احصا شدند و در این گفتار تبیین کرده‌ام.
کارکردهایی مثل پاسخ‌گویی به پرسش‌های بنیادین انسان، هدف‌نگری در معنویت، ایجاد انگیزه برای سلوک معنوی، ضمانت اجرایی سلوک معنوی، تعیین مصادیق ارزش‌های معنوی، تمایز بخش میان کمالات اخلاقی و وجودی، عامل الزام‌آور حقیقی در معنویت، ضمانت معرفت‌شناختی صدق الزامات معنوی، پیونددهنده معنویت و حقیقت، تسری معنویت به جمیع شئون حیات و رفع انحرافات و ابهامات به‌عنوان کارکردهای یازده‌گانه است که بنده در این گفتار به آن‌ها اشاره کردم.
این کتاب در سال ۱۳۹۷ توسط مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران مورد تدوین و نگارش در آمد و بسیار مایه خرسندی است که توفیق معرفی این کتاب را در رسانه فاخر فکرت یافتم. این توفیق نصیب بنده شد و از خدمات دوستان و همراهان ارزشمندم در این رسانه تشکر می‌کنم که چنین فضایی را برای معرفی این کتاب معرفی کردند.
