گزارشی از جایگاه نماز در ادیان مختلف

به گزارش پایگاه خبری مفاز، «صلوة» که در لسان شرع برای فعل عبادی خاصی یعنی همان «نماز» جعل شده است، در لغت به معنای دعا، استغفار، رحمت و مغفرت، ثنای نیکو، درود و تعظیم است (۱) و اگر به خداوند نسبت داده شود (۲)، به معنای رحمت و ثنای بر بندگان می ­باشد (۳) و در اصطلاح نیز به عملی عبادی اطلاق می ­شود که متّشکل از اجزاء و شرایط خاصی است و باید با قصد قربت به پروردگار هر روز در چند نوبت به جا آورده شود.

«صلاة» یا نماز به عنوان فعلی عبادی که به منظور دعا و نیز تعظیم الهی انجام می­ شود، یکی از مشترکات ادیان الهی است، هر چند شکل و نحوه‌ی انجام آن در ادیان مختلف متفاوت می ­باشد. از همین روست که در قاموس کتاب مقدس در معنای واژه نماز آمده است: «نماز معروف است و یکی از واجبات دینیه هر روز تمام ملل و مذاهب است، چه منفرداً و چه جماعتاًد …» و پس از آن به شرح معنای نماز بر مبنای تورات و انجیل پرداخته تا آنکه می‌نویسد: «احدی جز منکرین خدا منکر نماز و دعا نیست…» (۴).

در نوشتار حاضر نیز از «نماز» همین معنای فوق اراده شده است و حقیقت شرعیه‌ی آن که در اسلام از این اصطلاح اراده می­ شود، مدّ نظر نمی ­باشد.

یکی از قدیمی‌ترین عباداتی که در تمامی ادیان گذشته وجود داشته، نماز است. در برخی از روایات به نماز تعدادی از انبیاء الهی از حضرت آدم (ع) تا حضرت محمد (ص) اشاره شده است که برخی از آن‌ها به این شرح است:

نماز حضرت آدم (ع): از صُحُف حضرت ادریس نقل شده که در نخستین روز اقامت حضرت آدم (ع) و حوا در زمین، خداوند، نماز عصر و مغرب و عشاء را مجموعاً ۵۰ رکعت به حضرت آدم واجب کرد.

نماز حضرت شیث (ع): وقتی حضرت آدم (ع) فوت کرد حضرت شیث (ع) او را غسل داد و بر وی نماز خواند.

نماز حضرت ادریس (ع): در روایت امام صادق (ع) به یکی از یاران خود سفارش می‌فرمایند: وقتی به مسجد کوفه شرفیاب شدی به مسجد سهله نیز برو در آنجا نماز بخوان و از خدا طلب حاجت کن، زیرا مسجد سهله خانه‌ی حضرت ادریس است که در آن خیاطی می‌کرد و در آن نماز می‌خواند.

نماز حضرت نوح (ع): کشتی نوح دارای پنجره‌ها و سوراخ­هایی بود که از آن نور خورشید به داخل منعکس می­ شد و از این طریق وقت نماز را تعیین می‌کردند (۵).

نماز حضرت شعیب (ع): خداوند در سوره هود آیه ۸۸ می‌فرمایند: «گفتند‌ای شعیب آیا نمازت به تو دستور می‌دهد که ما آنچه را پدرانمان می‌پرستیدند ترک گوییم و آنچه را می‌خواهیم، در اموالمان انجام ندهیم؟ که همانا تو مرد بردبار و رشیدی هستی.»

این جمله گفتار مردم مدین در ردّ حجّت شعیب (ع) است. اهل مدین دعوت شعیب (ع) را مستند به نماز او کردند، چون در نماز دعوت به معارضه‌ی با آن قوم در بت پرستی و کم فروشی آنهاست و این همان سرّی است که آن‌ها از آن اینگونه تعبیر کرده‌اند؛ «اَصَلاَتُک تَامُرُکَ اَن نَترُک …» یعنی آیا نمازت، تو را امر کرده که ما بت پرستی را ترک کنیم (۶).

نماز حضرت الیاس (ع): روزی حضرت الیاس (ع) به گریه و زاری درآمد. خداوند به فرشته مرگ فرمود: از الیاس سؤالی کن که سبب گریه‌ات چیست؟ برای دنیا است و یا مرگ؟ حضرت الیاس (علیه السلام) جواب داد نه این است و نه آن است، بلکه گریه‌ی من بخاطر این است که دیگر زنده نخواهم بود تا به ذکر و مناجات خدا پردازم. خداوند به فرشته‌اش فرمود: از او دست بردار و روح او را قبض نکن چرا که او زندگی را برای بندگی و ذکر می‌خواهد (۷).

نماز در برخی از ادیان الهی

پس از بیان مختصری از مفهوم نماز و نیز سابقه‌ی تاریخی آن در بین انبیاء الهی در ادامه به شکل نماز در چهار دین الهی یعنی زرتشت، یهودیّت، مسیحیّت و اسلام خواهیم پرداخت.

الف) جایگاه نماز در دین زرتشت
نماز در دین زرتشت به اینصورت است که آتشی افروخته می‌شود و در حالی که دست‌ها به سوی آسمان بلند است و سر نیز به احترام تعظیم الهی خم شده، برگرد اهورا مزدا می­ چرخند و سرود‌ها و شعر‌هایی نیز با آوازی رسا و زیبا خوانده می‌شود. این نماز، نمازی بی‌پیرایه و همراه با تفکر در وجود خود و اهورا مزدا است که شخص را به اهورا مزدا نزدیک‌تر می­کند. شخص زرتشتی در هنگام نماز، آتش سوزان مادی را نمی‌بیند و به آن توجهی نمی‌کند؛ بلکه چیزی که توجه او را جلب می‌کند، آتش فروزان مینوی است که در دل همه‌ی افراد وجود دارد.

بنابر سنت زرتشتی، پنج بار در شبانه روز نماز خوانده می‌شود که خواندن آن نیز بر آن‌ها واجب است. هر نماز با این مضامین آغاز می‌شود: «خشن‌اتره، اهورامزدا» یعنی خشنود می‌گردانم اهورا مزدا را؛ و آنگاه ادامه می‌دهند: «ایمان دارم به کیش مزداپرستی که آورده‌ی زرتشت است. پیرو آموزه‌های اهورایی هستم که از دروغ و دوگانه­ پرستی به دور است».

زرتشتیان هر ۲۴ ساعت را به ۵ گاه تقسیم می‌کنند و آداب مذهبی تابع این زمان­های مشخّص هستند.

نماز‌های پنجگانه به صورت زیر است:

نمازگاه هاون (هاونی، ونگاه) نماز بامداد است و هنگام آن از طلوع آفتاب تا نیمروز است. بعد از مضامینی که در بالا ذکر کردیم در ادامه می‌گویند: «من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان بامداد پاک و سازنده را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور دهکده (ویس) را که پاک و دادگستر و سازنده است.

نمازگاه درپتون (رپیتون، رپیتوهنگاه) هنگام آن از نیمروز تا سه ساعت بعدازظهر است. بعد از فقرات ابتدایی می‌گویند: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان نیمروز پاک را (رپیتون). من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور شهر (نه نتو) را که پاک و دادگستر و سازنده است.

نمازگاه ازیران (ازیرینگاه) موقع آن از سه ساعت بعداز ظهر تا غروب آفتاب است. بعد از فقرات مشترکی که در همه‌ی نماز‌ها وجود دارد، می‌گویند: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان پیشین پاک را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور کشور (رفیو) را که پاک و دادگستر و سازنده است.

نمازگاه سروترم: (ایویسروتریم، اویسروتریمگاه) وقت آن از غروب آفتاب تا نیمه شب است. بعد از فقرات مشترک می‌گویند: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان شب پاک را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم همه رهروان راه اشویی زرتشت را و سرور اشوان را.

نمازگاه اوشهی نا‌ای (اوشهین، اوشهین گاه) هنگام آن از نیمه شب تا طلوع خورشید است. بعد از مضامین: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان پگاه پاک را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور خانه که پاک و سازنده و دادگر است.

زرتشتیان، نماز‌های دیگری نیز دارند که در شبانه روز می‌خوانند. معروف‌ترین این نمازها، نماز سروش باج است (۸).

ب) جایگاه نماز در دین یهودیّت
زمانی که حضرت موسی (ع) در جهت انجام رسالت الهی از وطن هجرت کردند و دچار سختی‌ها شدند، بر وی وحی شد: «واَقم الصلوة لذکری» (۹) یعنی نماز را برای یاد من بپادار؛ و در آیه دیگری به موسی و هارون دستور داده شده که نماز را به پا دارید (۱۰). همچنین در قرآن کریم در آیه ۸۳ سوره بقره، ضمن اشاره به پیمانی که از بنی اسرائیل گرفته شده نماز به عنوان یکی از ارکان این پیمان شمرده شده است. در این آیه می­خوانیم:

«وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّـهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِّنکُمْ وَأَنتُم مُّعْرِضُونَ» (و، چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که: جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید، و با مردم [به زبان]خوش سخن بگویید، و نماز را به پا دارید، و زکات را بدهید؛ آنگاه، جز اندکى از شما، [همگى]به حالت اعراض روى برتافتید). این آیه بطور آشکار، برپا داشتن نماز را به عنوان میثاقی معرفی کرده که از بنی اسرائیل، دوشادوش مسأله عبادت خداوند و نیکی به والدین گرفته شده است که این خود بیانگر اهمیت نماز در شریعت حضرت موسی (ع) است.

طبری در تفسیر خود، قول امام باقر (ع) را در مورد این آیه نقل می‌کند که حضرت فرمود: یهود و منافقین، مردم را به اقامه‌ی نماز و دادن زکات فرمان می‌دادند، ولی خود انجام نمی‌دادند پس خداوند فرمان داد به آن‌ها که با مسلمانان تصدیق کننده‌ی پیامبر باشند و اقامه‌ی نماز کنند (۱۱).

علاوه بر آیات، روایاتی نیز وجود دارد که به این مطلب اشاره دارند. در روایت آمده است که خدا به موسی (علیه السلام) می‌فرماید: بر تو باد نماز! زیرا آن جایگاهی خاص نزد من دارد و نزد من پیمانی محکم دارد. همین طور در خطابی دیگر به حضرت موسی (علیه السلام) دستور داده می‌شود در میان مردم خود امامت نمازشان را به عهده بگیرد: «ای موسی در نمازشان و آنچه اختلاف دارند امام باش» (۱۲) از این رو می­ توان نتیجه گرفت که نماز در شریعت حضرت موسی نیز وجود داشته است و دعا و نیایش اوقات معینی داشته که براساس زمان‌های برگزاری مراسم عمومی قربانی در معبد تعیین می­ شده است (۱۳).

ج) جایگاه نماز در دین مسیحیت
درباره‌ی حضرت مسیح (ع) آیاتی در سوره مریم، نشانگر انجام این عبادت الهی، توسّط آن حضرت است. خود حضرت عیسی (ع) فرمودند: «و اوصانی بالصلوة و الزکاة» (۱۴) یعنی خالق متعال مرا به نماز سفارش کرده که نه تنها نماز بخوانم بلکه نماز را در جامعه گسترش دهم. حضرت مسیح (ع) در جای دیگر می‌فرمایند: درست به شما می‌گویم: چیزی به شرف آخرت رساننده‌تر و در برابر حوادث دنیا کمک کننده ­تر از نماز پیوسته نیست و چیزی به خداوند رحمان نزدیک‌تر از آن نیست. پس آنرا بپا دارید و بر آن بیفزائید، نسبت به هر کار خوبی که به خدا نزدیک می­ کند، باز نماز بدو نزدیکتر و برگزیده‌تر است (۱۵).

دکتر احمد شلبی در کتاب خود می‌گوید: «مهم‌ترین عبادات نزد مسیحیان روزه و نماز است، ولی محدوده‌ی آن‌ها متفّق علیه نیست، بسیاری از مسیحیان معتقدند که انتظامات و قانون در روزه و نماز اختیاری است نه اجباری. مسیحیان هفت نماز در روز و شب دارند که عبارتند از: نماز صبحگاهان (بکور) و نماز ساعت سوم و ششم و نهم و یازدهم و دوازدهم و نیمه‌ی شب؛ و اهتمام و توجه آن‌ها به نماز، بیشتر از روزه است و نماز، ترتیبی خاص ندارد».

نماز متفّق علیه نمازی است که مسیح (ع) آن را تعلیم داده است و در انجیل متی آمده است. «پس اینطور دعا کنید.‌ای پدر ما که در آسمانی، نام تو مقدّس باد! ملکوت تو بیاید، اراده‌ی تو چنانکه در آسمان است بر زمین نیز کرده شود، نان کفاف ما را امروز به ما بده و قرض‌های ما را ببخش چنانکه ما نیز قرضداران خود را می‌بخشیم و ما را در آزمایش نیاور بلکه از شریر ما را رهایی ده، زیرا ملکوت و قوّت و جلال تا ابد الآباد از آن تو است. آمین» (۱۶).

مسیحیان در یکشنبه نماز خاصّی دارند که این عبارت در آن خوانده می ­شود: «ترا شکر می‌کنم‌ای خدای پدر که به قدرت خود مرا از عدم، موجود فرمودی به شکل و شباهت خود مرا خلق کردی و اسم تو را شکر می‌کنم‌ای خدای پسر که به عقل خود مرا از جهنّم نجات دادی و در‌های فردوس را به روی من باز کردی. اسم تو را شکر می‌کنم‌ای خدای روح القدس که به رحم خود در هنگام تعمید مرا تقدیس نمودی و الان نیز همیشه در من کار می‌کنی که مرا مقدّس سازی با آن شفقت‌هایی که هر روز به من می‌دهی. به خوشحالی بزرگ اسم تو را شکر می‌کنم.‌ای سه اقنوم مسجود که ثلاثه مقدّس، می‌باشید، چنانچه از ازل بودید و الان نیز هستید و همیشه خواهید بود تا ابد الاباد، تو را سجده می‌کنم‌ای سه خدای مقدس، آن اسم تو را شکر می‌کنم با یک دل نرم و مملو از امتنان تو را شکر می‌کنم».

همچنین در مورد کیفیت نماز عیسویان آمده است که هیئت خاصّی در قیام و قعود نزد آن‌ها مراعات نمی‌شود بلکه قصد کلّی، نیّت خالص و پاک و طهارت فکر می‌باشد و بهترین نماز آن است که مختصر و مفید و با حرارت تقدیم شود.

اگر چه برخی از آداب نماز و نیایش کنونی مسیحیان مانند خطاب به اقنوم ثلاثه در نماز با وحی الهی سازگاری ندارد و تحریفاتی است که توسط کاهنان مسیحی با نظر خود وارد کتاب آسمانی انجیل نموده و به حضرت عیسی (ع) نسبت داده‌اند، اما همین امر ما را به این نتیجه می ­رساند که اصل نماز در این شریعت الهی وجود داشته است.

د) جایگاه نماز در دین اسلام
اهمیت نماز در قرآن کریم: خداوند در قرآن کریم می‌فرماید که لقمان اینگونه به فرزند خویش درباره‌ی نماز نصیحت کرد:
یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنکَرِ وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَکَ ۖ. إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ (اى پسرک من، نماز را برپا دار و به کار پسندیده وادار و از کار ناپسند باز دار، و بر آسیبى که بر تو وارد آمده است شکیبا باش. این [حاکى]از عزم [و اراده تو در]امور است) (۱۷) از این آیه ضمن اینکه می­ توان اهمیّت نماز را برداشت کرد، برخی از ثمرات و فواید عملی نیز قابل استفاده است. از همین روست که در تفسیر این آیه آمده است که لقمان به فرزند خویش خطاب کرد: «ای پسرک من: نماز را برپا دار چرا که نماز مهمترین پیوند تو با خالق است، نماز قلب تو را بیدار و روح تو را مصفّا، و زندگی تو را روشن می‌سازد؛ و آثار گناه را از جانت می‌شوید، پرتو نور ایمان را در سرای قلبت می ­افکند و تو را از فحشاء و منکرات باز می‌دارد» (۱۸) فرزند عزیزم! مبادا خروس از تو هشیارتر به اوقات نماز و مراقب‌تر باشد! آیا نمی‌بینی که به هنگام هر نماز، رسیدن وقت آن را اعلام می‌کند و سحرگاهان به آوای بلند ندا سر می‌دهد در حالی که تو در خوابی؟ (۱۹) و خداوند در آیه دیگری می‌فرمایند: «حافِظُوا عَلی الصّلوات و الصلوةِ الوُسطی» (محافظت کنید در برپایی نماز‌ها بخصوص نماز میانی) (۲۰). بعضی مفسران در معنای «صلوة وسطی» گفته­اند مراد نماز جمعه است و عده‌ای هم به شب قدر عقیده دارند، ولی به نظر می ­رسد مقصود از آن نماز ظهر است چراکه شأن نزولی که برای آیه نقل شده، صلوة وسطی را به نماز ظهر تفسیر نموده است و عده‌ای از محدثین و مفسرین نیز این اعتقاد را دارند؛ مرحوم شیخ حر عاملی روایاتی را نقل می‌کند مبنی بر اینکه صلوة وسطی همان نماز ظهر است و در پایان می‌فرماید: «اگر چه در بعضی از روایات صلوة وسطی تفسیر به نماز عصر شده است، اما آن‌ها حمل بر تقیّه می‌شوند» (۲۱).

اهمیت نماز در سنت: در میان روایات، موضوعی به اهمیت نماز دیده نمی‌شود. پاسداران شریعت و راهبران محمّدی با سخنان گوناگون کوشیده‌اند تا اهمیت این موضوع را بر همگان روشن سازند. امام علی (ع) می‌فرمایند: شما را به نماز و مواظبت بر آن سفارش می‌کنم؛ زیرا که نماز بهترین کار است و ستون دین شماست. امام صادق (ع) فرمودند: هر که دو رکعت نماز بگذارد و بداند در آن دو رکعت چه می‌گوید، وقتی به انجامشان رساند هیچ گناهی میان او و خدای عزوجل نباشد مگر اینکه آن‌ها را بر او ببخشد. حضرت فاطمه زهراء (س) نیز فرمودند: خداوند متعال نماز را برای دور کردن انسان از کِبر واجب کرد (۲۲).

فلسفه‌ی نماز در کلام رسول خدا: هیچ فریضه‌ای بدون فلسفه نیست، نماز‌های یومیّه نیز دارای حکمت می‌باشند. امام حسن مجتبی (ع) فرمودند: عده‌ای از یهودیان از پیامبر (ص) پرسیدند، چرا نماز پنجگانه را خدا در پنج وقت از شبانه روز بر امت تو فرض کرد؟ پیامبر اکرم (ص) فرمود: خداوند می­ فرماید به پا دار نماز را از بازگشتگاه خورشید (نصفه‌ی روز) تا تاریکی (نصفه شب). در این ساعت خداوند جهنمیّان را در قیامت به جهنّم وارد می‌کنند، پس هیچ مؤمنی نیست که در این ساعت به رکوع یا سجود و … مشغول شد مگر اینکه خدا جسدش را بر آتش جهنّم حرام گرداند. و، امّا نماز عصر، آن ساعتی ا‌ست که آدم ابوالبشیر از میوه‌ی شجره‌ی منّهیه خورد و از بهشت خارج شد. پس خداوند ذریّه حضرت آدم (ع) را امر به نماز عصر نمود. امّا نماز مغرب، در این هنگام توبه حضرت آدم پس از سیصد سال قبول شد و حضرت آدم سه رکعت نماز خواند، رکعتی برای خطای خویش، و رکعتی برای خطای حضرت حوّا و رکعتی برای شکرانه قبول توبه، پس خداوند این سه رکعت را بر امّتم فرض کرد. و، امّا نماز عشاء را امر فرمود: برای نورانیّت قبر و روشن ساختن آن، و اینکه به من و امّتم نوری روی صراط عطا فرماید. نماز صبح، پس همانا آفتاب وقتی طلوع می‌کرد، گویا بر شاخ‌های شیطان طلوع می‌کرد. پس خداوند مرا امر فرمود که: قبل از طلوع آفتاب و قبل از آن که کافر برای خورشید سجده کند، نماز صبح بخوانم تا آنکه امتم، برای خداوند متعال سجده نمایند (۲۳).

فواید و آثار نماز

الف) نماز ذکر الهی: یکی از مهمترین حکمت­های تشریع نماز ذکر و یاد الهی است. «ذکر» یعنی به خاطر آوردن چیزی که در مقام بررسی و تحقیق مورد قبول است، ولی در حالت عادی و در مقام عمل از آن غفلت شده است. ممکن است انسان در مقام نظر و بررسی به خداوند ایمان داشته باشد و با تمام وجود به آن معتقد باشد، امّا اگر در صحنه‌ی زندگی بر اساس این عقیده عمل نکند دچار غفلت از یاد خدا شده است و در این حالت است که احتیاج به تذکّر و یادآوری دارد، تا پیوسته ایمان او تعیین کننده‌ی مسیر زندگی او گردد و در این راستا نماز بهترین وسیله برای تحقّق این هدف است و از همین روست که خداوند می­ فرماید نماز را به خاطر یاد من به جا آوردید (۲۴). به عبارت دیگر «ذکر یک تأثیر کلی در اعمال انسان دارد و آن این است که اعمالش با جهت اعتقادی‌اش منطبق می ­شود و در این صورت است که اگر نماز تأمین کننده‌ی ذکر الهی باشد، یک نوع رابطه‌ی داد و ستدی بین متن نماز و تأثیرپذیری او در خارج ایجاد می‌شود» (۲۵).

ب) نماز عامل تربیت اخلاقی: نماز علاوه بر اینکه از بعد دینی بازدارنده از گناهان و عاملی در جهت محو معاصی و مغفرت و آمرزش الهی است، از بعد اخلاقی نیز وسیله ­ای در جهت پرورش فضایل اخلاقی و تکامل معنوی انسان است. نماز خودبینی و کبر که منشأ بسیاری از رذایل اخلاقی است، را از بین می‌برد و به سایر رفتار‌های آدمی در زندگی ارزش و روح می‌دهد. نماز انسان را به حیاتی پاک دعوت کرده و روح انضباط را در انسان تقویّت می‌کند (۲۶).

در نهایت می توان گفت که بر اساس مهمترین یافته ­های این تحقیق، اگرچه نماز و «صلاة» در اصطلاح خاص، از جمله اعمال عبادی در دین مبین اسلام می­ باشد که از سوی خداوند و به وسیله‌ی پیامبر برای مسلمان جعل شده، امّا حقیقت نماز که همان کرنش و تعظیم در برابر ذات اقدس اله و مناجات با وی و عرض حاجت و استعانت از وی است، به اشکال دیگری در سایر ادیان الهی از جمله زرتشت، یهودیّت و مسیحیّت نیز وجود داشته و دارد و روایاتی نیز حاکی از آن است که انبیاء بزرگ الهی نیز به اقامه‌ی نماز مأمور بوده اند و این فریضه‌ی الهی را به اشکال مختلف به جای می­ آورده ­اند.

پی نوشت:
سیّاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین، ص. ۱۰۷۱.
سوره احزاب/۵۶.
معلوف، لوئیس، المنجد، ترجمه محمد بندرریگی، ج. ۱، ص. ۹۵۱.
نجفی کاشانی، علی، برداشتی از نماز، ص. ۱۰۵.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج. ۱۱، ص. ۱۹۶.
طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج. ۱۰، ص. ۵۴۶.
حسن­زاده، صادق، کلید بهشت، ص. ۳۰.
قانعی، سعید و یداللهی، مرتضی، زرتشت پیامبر ایران باستان، ص. ۱۲۱.
سوره طه/ ۱۴.
سوره یونس/ ۸۷.
طبری، محمد، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج. ۱، ص. ۲۰۳.
غمخوار یزدی، محمدجواد، جایگاه نماز در ادیان الهی، بی‌تا، ص. ۱۸.
اشتاین سالتز، آدین، سیری در تلمود، ۱۳۸۳، ص. ۱۵۶.
سوره مریم/ ۳۱.
لنگرودی واعظ، تاج، گفتار انبیاء، ص. ۳۳۷.
انجیل متّی ۶: ۹.
سوره لقمان/ ۱۷.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج. ۱۷، ص. ۵۲.
رستمی چافی، علی، نماز راز دوست، ص. ۲۵۶.
سوره بقره/ ۲۳۸.
کازرونی، محسن، خلوتگه راز، ص. ۵۱.
ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، مترجم: حمید رضا شفیعی، ص. ۳۰۹۵.
برگرفته از کتابچهل حدیث نماز اول وقت اثر نورمحمد سوری.
سوره طه/ ۱۴.
حائری شیرازی، محیّ الدین، نماز، ۱۳۶۲، ص. ۱۵.
عزیزی، عباس، تفسیر و پیام آیات نماز، ۱۳۷۵، ص. ۱۰۰.