8

کثرت گرایی و جریان های معنوی نوپدید

  • کد خبر : 46700
  • ۲۰ اسفند ۱۴۰۱ - ۲۱:۳۲
کثرت گرایی و جریان های معنوی نوپدید
از لحاظ ریشه شناسی، کثرت گرایی دینی سیر تکاملی پروتستانتیسم لیبرل [شکل مؤثری از لیبرالیسم دینی، مدرنیسم با تجرید] است که از سوی فردریک شلایرماخر بنیان نهاده شده...

به گزارش پایگاه خبری مفاز، در مطالعات جریان شناسانه جنبش های معنوی نوپدید، یکی از عوامل اثرگذار بر شکل گیری و رشد جریان های مزبور، فرآیند جهانی شدن است که همراه با مؤلفه های خود، بسترهای مناسب برای ظهور و بروز معنویت گرایی با قرائت های تازه و مقارن با شاخص های فزاینده نظام سرمایه داری را فراهم آورده است.

از جمله مهم ترین مؤلفه های جهانی شدن در حوزه فرهنگ ، پلورالیسم یا تکثرگرایی است که ساحات گوناگونی را شامل می گردد. حوزه دینی-اعتقادی ، پرچالش ترین عرصه تکثرگرایی در جهان معاصر به شمار می رود. در عصر جهانی شدن، الهیات های متکثری ظهور کرده اند که در پی جهانی سازی الهیات اند و نیز زدودن ویژگی های الهیاتی ادیان خاص که مانع از اتحاد جهانی می شود ؛ به تعبیری، تلاش برای دستیابی به الهیاتی است که ناظر به همه ادیان باشد و از بینش های معنوی ادیان ، غفلت نکند.

بر این اساس، می توان بروز عرفان های نوظهور را در چارچوب فرآیند جهانی شدن فرهنگ و مؤلفه های مهم آن یعنی پلورالیسم ، التقاط گرایی و نسبیت گرایی مدنظر قرار داد و عنوان کرد عرفان های نوظهور، محصولی از جهانی شدن هستند که تمامی ویژگی های یاد شده را دارند. در نوشتارحاضر، تلاش شده تا این جنبه و تأثیر و تأثرات آن بر مقوله ظهور و بروز جنبش های معنوی نوپدید ، مورد اشاره قرار گیرد.

پلورالیسم چیست؟

پیش از پرداختن به مبحث اصلی ، شایسته است مقدماتی در باب معنا و مفهوم تکثرگرایی ارائه گردد تا با بینشی حداقلی در این زمینه ، بتوان به موضوع مورد نظر پرداخت . پلورالیسم در لغت به معنای کثرت و جمع در مقابل تفریق و کاهش است. در اصطلاح ، به مکتب اصالت تکثر اطلاق می گردد که پیروان آن مدعی اند : حق های مختلف داریم ؛ یعنی هیچ مکتبی ، برتر از دیگری نیست و هیچ مکتب دینی بر مکتب غیردینی ، برتری ندارد .شاید بتوان پلورالیسم را به نیمه قرن بیستم ارجاع داد . این مفهوم برای نخستین بار در جهان مسیحیت مطرح گردید . مهاجرانی که به پذیرش مسیحیت گردن نمی نهادند، متکلمان مسیحی را به چالشی تازه کشاندند . آنها قرن ها شعار می دادند، بیرون از کلیسا هیچ نجاتی وجود ندارد ، درحالیکه می دیدند در میان پیروان ادیان دیگر، انسان هایی صالح وجود دارد . به این ترتیب در جنگ جهانی دوم ، کارل رانر (متکلم کاتولیک) این نظریه را مطرح کرد که برخی انسان ها مسیحیانِ بینام هستند یعنی کسانی که زندگی و اخلاق خوبی دارند در حقیقت مسیحی اند، هرچند در ظاهر مسیحی نباشند و با ارائه این نظریه شمول گرایانه زمینه پیدایش پلورالیسم فراهم شد . مفاهیم و ضرورت های مربوط به پلورالیسم در زمانهای مختلف ، متفاوت است و نمیتوان پارادایم های ثابتی را در آن جستجو کرد : کثرت گرایی ، بیشتر عبارت است از مفهومی عام ، انبوهه با نشانگان فکری ، تا پارادایمی ثابت با سنتی خاص. از اینرو، مفاهیم ضمنی و التزامات کثرت گرایی ، به فراخور زمان و حوزه فکری ، بسیار متفاوت اند . بدینسان کثرت گرایی را در حوزه های مختلف میتوان دید و مورد ارزیابی قرار داد ؛ کثرت گرایی اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی، روش شناختی و دینی ، مهم ترین ابعادند که در این میان ، کثرت گرایی دینی را باید پرچالش ترین بُعد تلقی کرد که تا به امروز، آرای زیادی در رد و تأیید آن از سوی اندیشمندان شرق و غرب ، عرضه گشته و اجماعی در باب آن وجود ندارد.

کثرت گرایی دینی

از لحاظ ریشه شناسی، کثرت گرایی دینی سیر تکاملی پروتستانتیسم لیبرل [شکل مؤثری از لیبرالیسم دینی، مدرنیسم با تجرید] است که از سوی فردریک شلایرماخر بنیان نهاده شده است. جان هیک نیز یکی از مهم ترین مدعیان کثرت گرائی دینی است که نظراتش توسط عبدالکریم سروش (از مدعیان کثرتگرایی در دین) استفاده شده . پلورالیسم ادراکات متعدد، مختلف، متضاد یا متناقض را دریچه ای به سوی حقانیت معرفی می کند. دراین دیدگاه، هیچ دین یا فهم دینی، برتر از دیگری نیست. قائلان به پلورالیسم دینی و فرهنگی معتقدند باید در همه آنچه تحت عنوان فرهنگ می گنجد و نیز تمام شاخه های علوم و معارف، تکثر و تنوع را بپذیرند. ریشه ها و پیوند اندیشه کثرتگرایی دینی با لیبرالیسم و پست مدرنیسم، بیش از هر چیز، گمانه زنی ها را برای بررسی ارتباط میان بروز جریانهای نوپدید معنوی و دیدگاه مزبور، قوت می بخشد؛ چرا که از یک زاویه ، جریانهای فرقه ای نوظهور را باید مولود اندیشه های سرمایه داری و بسترهای فرهنگی، اجتماعی واعتقادی تابعه اش دانست. مک لنن ، کثرتگرایی را راه حلی مهم برای رفع درگیریها و محظورات پست مدرنیسم، معرفی و آن را مشخصه جامعه لیبرال می داند: « جالب ترین جنبه پست مدرنیسم، کثرتگرایی روش شناختی و سیاسی است، محظور چندگانگی جمع اضداد … به نظر می رسد کثرتگرایی به عنوان راه قابل توجهی برای پرداختن به درگیری خاص مقوله پست مدرنیسم و حتی مرتفع کردن این درگیری به شکل ترقی خواهانه شکل می گیرد . با این همه بهتر است کثرتگرایی نام ملموس تری برای همان مقوله تلقی شود. مشخصه مدرنیته پسین در جامعه بورژوا – دموکراتیک لیبرال، کثرتگرایی، نه فقط درعالم نظری، بلکه در زندگی روزمره است» . به این ترتیب یکی از ویژگیهای نظام انسان محور ، کثرتگرایی است که به نظر لنن ، التزام به آن را در نظر و عمل برای حل یک محظور از میان چالشهای آن نظام به خصوص در عصر حاضر که نظام بحران زده غرب مورد سؤال واقع شده تجویز می کنند. این در واقع همان معنای تسلط لیبرالیسم جهانی و نقش کثرتگرایی درآن است که لگنهاوزن از آن یاد می کند : « کثرتگرایی دینی در سلطه لیبرالیسم سهیم است زیرا دیدگاهی برای حمله به حجیت دین ارائه می کند. حجیت دینی بر معرفت دینی خصوصاً معرفت به اوامر دینی مبتنی است… کثرتگرایی دینی یک قدم فراتر از لیبرال نهاده مدعی است که حقیقت دینی در سنتهای دینی مختلف وجود دارد . بنابراین نهادهای هیچ سنت دینی نمی توانند مدعی معرفت انحصاری شوند و حجیت را بر پایه آن استوار سازند پس حجیت خود به خود به دست دولت لیبرال خواهد افتاد».

کثرت گرایی و جنبش های معنوی نوپدید

راهکاری که برای عقب نشاندن تفکر ناب معناگرا در جهان پست مدرن دنبال می شود، تضعیف گفتگوی حقیقت گرا در میان ادیان و ترویج کثرتگرایی است . این هدف یعنی تثبیت تکثرگرایی دینی به جای حقیقت گرایی با گسترش شبه جنبشهای معنوی به خوبی قابل دستیابی است. برخی اندیشمندان تلاش کرده اند ادیان سنتی را در مقوله زمینه های میان فرهنگی تعریف نمایند. در چنین نگرشی، ادیان جدید چندان هم جدید نیستند . برای مثال لستر کورتس جنبشهای دینی جدید را با ادیان اصلی جهان مرتبط دانسته و آنها را در زمینه گسترده ای از تکثر فرهنگی، پدیده هایی قلمداد کرده که ناشی از همگرایی دینی اند . اینکه جنبشهای دینی نوپدید را محصول همگرایی دینی بدانیم شاید شاخص های قابل اعتنا باشد . یکی از مهمترین ویژگیهای موجود در عموم فرقه ها التقاط است. جریانهای نوپدید تلاش کرده اند مضامینی از هر یک از ادیان، اختیار کرده با سلوک تجربی خود، آنها را در هم آمیخته و مضمون به ظاهر نوینی ارائه نمایند . در بررسی مفاهیم موجود درجریانهای فرقه ای به نکات بسیار نزدیکی به مفاهیم بین الادیانی می رسیم که نشانه های آن در ادیان رسمی قابل مشاهده و درک است . به بیان بهتر در اندیشه های مسلط بر فرقه های نوپدید در اکثر مواقع مفاهیم بلند و متعالی دینی به فهم بشری آمیخته شده محدودیت زمینی پیدا کرده و در نهایت در حدود اندیشه انسانگرایی متوقف گشته اند . شاید یکی از مهمترین نمونه ها ازاین دست « وحدت متعالی انسان با غایت هستی » است که دربرخی فرقه های نوپدید تحت عنوان « انرژی کیهانی » تعبیر و تفسیر می گردد و برداشت نازلی از آن اصطلاح به غایت بلند است. درواقع احساس دستیابی به گوهر ادیان شبه جنبشهای معنوی را به پذیرش نوعی پلورالیسم دینی می رساند که آشکارا آن را ادعا می کنند. حتی در بسیاری موارد نماد ادیان گوناگون را در کنار هم قرار می دهند و از منابع دینی متنوع بهره می جویند اما اندک کنکاشی نشان می دهد آنها ادیان دیگر را به این جهت از حق برخوردار می دانند که حاوی تعالیمشان هستند . از دیدگاه این جریانها ، اسلام، مسیحیت، یهودیت، بودایی، هندوئیسم، حتی بت پرستی، پگانیسم و سنتهای معنوی سرخپوستی، همگی برحق هستند به شرطی که تعالیم آنها را بپذیرند . به زعم ایشان اگر پیروان ادیان گوناگون این تعالیم را نپذیرند حتی پیرو دین خود هم نیستند. پلورالیسمی که شبه جنبشهای معنوی ادعا می کنند و به موجب آن، محمد ، بودا، مسیح، کنفسیوس، لائوتزو، کریشنا، مادر ترزا، مولوی، حافظ و تمام شخصیتهای تاریخی را در خط مکتب خود معرفی می نمایند، تنها حقیقتی است که اگر ادیان دیگر نداشته باشند، هیچ گوهر معنوی در آنها نیست و ارزش ادیان به علت برخورداری از تعالیمی است که آنها ارائه می دهند. به این ترتیب پلورالیسم مورد ادعای بسیاری از شبه جنبشهای معنوی، انحصارگرایی را پشت سر گذاشته و به نوعی امپریالیسم معنوی و دینی رسیده است.

مصادیق
کتاب اصلی گروه « رام ا… » (جنبشی معنویت گرا در ایران) درتوصیف و معرفی خداوند عدد و کمیت را به میان می آورد و با فاصله گرفتن از تعالیم اسلام – که خداوند را یگانه و بی عدد می داند – به ادیان مشرکانه نزدیک شده می گوید : «او بسیار و پرشمار است اما یکی است». در این عبارت از یکسو باورهای مشرکانه ، برجسته می شود و از سوی دیگر، بر توحید تأکید شده . به این ترتیب نوعی تناقض گویی دیده می شود.سرکرده فرقه (پیمان.ف) همچنین درمورد حضرت مسیح بیان می کند: « مسیح به معراج رفت ولی عیسی به صلیب کشیده شد  و در توجیه این سخن می گوید مخاطبان من، هم مسلماناند و هم مسیحی و من باید به گونه ای سخن بگویم که همه را جذب کنم».

این سخنان ابهام آمیز که نظایر آن در گفته های نامبرده به کرات مشاهده می شود به تدریج حقیقت را بی اعتبار، انگیزه حقیقت جویی را ناکام یا منحرف ساخته و درنهایت موجب غبارآلوده شدن فضای فکری مخاطبان و تغییر باورها و ارزشها می شود. سخن از برابری اعتقادات در بسیاری از جنبشهای معنوی نوپدید شنیده می شود؛ اکنکار ، تئوسوفی و عرفان حلقه از آن جمله اند که معتقدند تعالیمشان با تعالیم ادیان و حتی بی دینی قابل جمع است.

دالایی لاما ، می گوید ممکن است کسی با اعتقاد به خدا به آرامش برسد و دیگری با انکار خدا. هر کدام باید داروی مورد نیازخود را انتخاب کنند. همو ابراز می دارد : «پنج میلیارد انسان روی کره خاکی زندگی می کنند و من معتقدم ما به پنج میلیارد دین مختلف نیاز داریم . به اعتقاد من، هر انسانی باید از یک مسیر معنوی عبور کند که برای او و در نسبت با باورهایش، بهترین باشد . پس تنوع آدمها تنوع ادیان را ضروری می کند». در مسلک «سای بابا» نیز کثرتگرایی عرفانی تبلیغ می شود . وی تصریح می کند که همه ادیان حق اند و هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند. هرچند دین خود ساخته خویش را کامل ترین و به منزله صد می داند که چون کسی آن را داشته باشد حقیقت همه ادیان دیگر –که همگی کمتر از صد هستند- را خواهد داشت.

وی می گوید : «تمامی ادیان به سوی یک هدف رهنمون می شوند و تمامی انسانها برادران یکدیگرند . همه مذاهب تنها به یک خدا تعلق دارند و شما را به سوی یک مقصد رهنمون می کنند ادیان در اصل هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند . فالون دافا و تی.ام نیز خود را فراتر از ادیان و جامع آنها معرفی میکنند . افرادی نظیر اشو و پائولو کوئیلیو هم درمبانی فکری خود از کتب عرفانی اسلامی حتی قرآن در کنار عهدین و تائوتهچینگ (کتاب مقدس تائوئیستها) و دیگر متون مقدس بودایی استفاده کرده اند.

کوئیلیو در یکی از آثارش با تأکید بر تجربه دینی و شخصی میگوید: « بسیاری میگویند: من از مذهب شخصی خود پیروی میکنم، چه مهملاتی ! طریق، فردی است، اما این طریق ، بدون یک پرستش جمعی وجود نخواهد داشت، خواه در آیین کاتولیک، پروتستان، یهود یا اسلام » وی در پاسخ به سؤال از مذهبش ، ابراز میدارد : « کاتولیک هستم، اما فکر میکنم اگر انسان، هر دینی را صمیمانه و مخلصانه انتخاب کند، به خدا میرسد . به زعم کوئیلیو داشتن یک زندگی روحانی مستلزم ورود به صومعه و روزه داری، ریاضت و پاکدامنی نبوده، فقط کافی است به خدا ایمان داشته باشیم . از آن به بعد هر کس به راه خدا تبدیل میشود».

تحلیل و ارزیابی
به گزارش انجمن ضدفرقه، چنانچه گذشت جریان های معنوی نوپدید در یک فرآیند تأثیر و تأثری از یکسو خود به نوعی مولود یکی از مؤلفه های جهانی شدن یعنی گسترش تکثرگرایی در بعد فرهنگی –دینی هستند و از سوی دیگر، بنا به ماهیت ذاتی، بر این رویکرد تأکید ورزیده و اشاعه دهنده آن میباشند . در معنویتهای نوظهور، حقیقت اهمیت ندارد، بلکه کارآیی مهم است . براساس این دیدگاه، هیچ دین و آیین معنوی بر دیگری، برتری ندارد و مهم، آن است که بشراسیر در تنگناهای مدرنتیه با کدام راه و روش به احساس آرامش -هرچند کاذب- دست یابد. به واقع جریان های معنوی نوپدید درصددند با شکستن حصر دینی، ظرفیت و ملجأیی برای ابراز وجود کسب اعتبار و جذب مرید برای خود دست وپا کنند.

باید توجه داشت که انسان محوری به عنوان شاخصه جدایی ناپذیر نظام سرمایه داری، بسترهای معرفتی را برای رفع انحصارگرایی ادیان و گشودن مسیرهای تازه برای « شخصی سازی دین » مهیا نموده، در روندی تدریجی همراه با سایر مقوله های جهانی سازی، بر تکثرگرایی فزاینده تأکید ورزیده است. جریان های معنوی نوپدید، به مثابه زبان و ابزار این رویکرد، به ابراز وجود پرداخته و از رهگذر ایجاد « دینی جهانی » در راستای تحقق ابرفرهنگ جهانی برای تکمیل پروژه جهانی سازی، نقش جدی ایفا کرده اند.

بدینسان ارتباطی دوسویه میان اندیشه تکثرگرایی و جنبشهای معنوی نوپدید قابل استنباط است؛ اولی، بسترساز بروز دومی است و دومی، اشاعه دهنده اولی. فراموش نکنیم که ریشه های سنت کثرتگرایی دینی برآمده ازتزلزل و تنزل فکر بشری و تردید در هرگونه حقیقت شناسی اصیل ومستدل، بشریت را نه تنها به سمت هستی متکامل و متعادل سوق نمیدهد، بلکه در زندگی ثابت و کلیشه ای بدون توجه به منظر اعلی و حیات عالی تر انسانی، با اندک زمانی به شک گرایی، احساس پوچی و حرکت به سوی ناکجا آباد میکشاند. با این اوصاف، آیا روند رو به شتاب توسعه و تعمیق رویکردهای کثرتگرایانه در جوامع مختلف را باید ساده ارزیابی کرد؟

لینک کوتاه : https://mafaz.ir/?p=46700

ثبت دیدگاه

مجموع دیدگاهها : 0در انتظار بررسی : 0انتشار یافته : 0
قوانین ارسال دیدگاه
  • دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تیم مدیریت در وب منتشر خواهد شد.
  • پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
  • پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.