مقایسه دو گونه از بزرگترین مراسم‌های مذهبی جهان

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری مفاز، علی رغم تبلیغات فراوانی که علیه مراسم اربعین در شبکه های معاند و جریان های ضد دینی انجام می­ شود، این مراسم همچنان به عنوان یکی از بزرگترین تجمعات مذهبی و صلح آمیز جهان شناخته می ­شود. در یکی از جدیدترین اقدامات انجام شده، سعی شده است تا این مراسم را در کنار مراسم مذهبی دیگری قرار دهند.

یکی از این مقایسه­ ها، کنار هم گذاشتن مراسم آیینی اربعین و مراسم کومبه میلا در هند است که هر دو به عنوان یکی از بزرگترین مناسک مذهبی جهان شناخته می شوند. این مقایسه از جهات گوناگونی مقایسه ای نامرتبط است که در این نوشتار درصدد بررسی آن هستیم؛

الف) مراسم پیاده روی اربعین

اربعین روزی است که جابربن عبدالله انصاری، صحابی بزرگ رسول خدا(ص) به زیارت قبر امام حسین(ع) نائل شد و در همان جا بود که اهل بیت(ع) هنگام بازگشت از شام نیز به زیارت امام (ع) آمده و جابر را ملاقات کردند. این ملاقات به واسطه زیارت قبر امام حسین (ع) که در روز اربعین واقع شده مبنای پیاده روی زیارتی به سوی کربلاست. البته که این مضمون به شکل فراوانی مورد تاکید روایات نیز قرار گرفته است و حتی یکی از نشانه های مومن نیز زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین شمرده شده است.[1] لذا می توان چنین گفت که پیاده روی اربعین، از همان اولین اربعین امام حسین(ع) آغاز شد و پس از پشت سر گذاشتن فرازو فرود های بسیاری امروزه به صورت گسترده و عظیم و با یک حرکت جمعیتی، چند میلیونی شکل می گیرد. علی رغم اینکه در زمان حکومت بعث عراق به شدت با برگزاری مراسم پیاده روی مقابله می شد اما پس از سال 2003 و سقوط صدام، این مراسم جان دوباره ای گرفت.

در سال 2004 بیش از 2 میلیون زائر به سمت کربلا پیاده­روی کردند و بیشترین مسیر از نجف به کربلا بود. در سال 2014 گزارش شد که این جمعیت به 17 میلیون نفر رسیده و در سال 2016 به 22 میلیون نفر رسید. این جمعیت پیش از همه گیری کرونا به 23 میلیون نفر رسیده بود. برخی از ویژگی های این مراسم را به شرح زیر می توان برشمرد:

1. درمراسم اربعین فعالیت های خیر و نیکوکاری که در قالب امکانات و خدمات گوناگون و به جهت تسهیل سفر زائران و به صورت کاملا رایگان از سوی مردم و برای مردم عرضه می­گردد، بسیار جلب توجه می کند. آنطور که بنظر می­رسد، آیین پیاده روی اربعین یکی از بزرگ ترین و پرتکرارترین بخش خدمات داوطلبانه و انسان دوستانه در زمینه های اسکان، استراحت و تغذیه است. اهمیت این خدمات برای زائرانی که کیلومترها دور از وطن و پای پیاده در مسیر زیارت امام خود قدم نهاده اند، روشن تر است. امکاناتی از قبیل:

– اسکان، استراحت و تغذیه

– بهداشت، سلامت و پزشکی (خدمات تخصصی پزشکی، خدمات بیمارستانی و دارو، نظافت و خدمات غیررسمی چون ماساژ و…)

– خدمات فنی و تعمیراتی (تعمیر اسباب و وسایل زائرین و خدمات تلفن همراه)

– فعالیت های فرهنگی و مذهبی (نماز جماعت، مراسم سوگواری و سخنرانی، قرائت قرآن، تعزیه و…)

– خدمات تسهیل سفر (وسایل حمل و نقل عمومی و ویلچر و گاری و هم چنین تلفن و اینترنت)

– فعالیت های سیاسی و ایدئولوژیک (دعوت از شخصیت های غیر مسلمان، توزیع هدایای فرهنگی و …)

هم چنین با توجه به حضور پررنگ کودکان و نوجوانان در کنار بزرگ ها در مراسم اربعین، فعالیت­های ویژه­ای برای آن­ها برنامه­ریزی و اجرا می­شود. این برنامه­ ها شامل مسابقات مختلف دینی، اهداء جوایز، مسابقات نقاشی و کتابخوانی است. برخی از موکب ها کارت ها و مچ بندهایی برای جلوگیری از گم شدن و جدا شدن کودکان از خانواده هایشان تعبیه می­کنند. این خدمات برای رفاه حال زائران ارائه می‌گردد. هم به دلیل آنکه خانواده ها دغدغه ی دیگری غیر پیاده روی و زیارت نداشته باشند و هم اینکه این آیین پیاده روی برای کودکان نیز آموزنده و جذاب جلوه کند.

2. در برپایی مراسم راهپیمایی اربعین و خدمات و امکاناتی که برای زائرین تهیه و توزیع می­شود، دولت عراق کمترین حضور و مداخله مستقیمی در این راستا دارد. اما دولت ایران در سازماندهی وبرنامه ریزی اجرایی برای رفاه حال هموطنان اقداماتی صورت می دهد.

3. عراقی ها و ایرانی ها خدمات رسانی را با خلوص نیت، بی ریا و بدون هیچ­گونه چشمداشتی انجام می­دهند. در واقع مهمان نوازی عراقی ها و تلاش شان برای برگزاری هر چه بهتر مراسم، به دلیل محبت شان به امام حسین(ع) و بهره بردن از فضیلت و خیر این خدمات است.

4. در مراسم اربعین پیاده روی همراه با زیارت است. مفهوم زیارت از نظر لغوی به معنای «آمدن یا رفتن به جایی به قصد ملاقات و دیدار کسی یا جایی»[2]است. در مراسم اربعین، زیارت پیاده در واقع همراهی همدلانه با کاروان اسیران اهل بیت است که با پای خسته و پیاده از شام تا کربلا برای زیارت شهدای روز عاشورا به ویژه امام حسین می آیند.

5. پیاده روی اربعین کارکردهای مختلفی دارد. یکی از شاخص ترین کارکردها، ایجاد وحدت و انسجام اجتماعی میان شیعیان جهان است. در این مراسم شیعیان از سراسر جهان با ملیت­ها، نژادها، زبان­ها و اقوام مختلف شرکت می کنند. این گردهمایی چند میلیون نفری سبب زدودن کدورت­ها و کاهش کشمکش های اجتماعی میان شیعیان جهان می­شود.

ب) مراسم مذهبی کوم میلا

کوم میلا یا کومبه میلا[3] یکی از مراسم های مذهبی بزرگ در جهان است که بر اساس آیین هندوئیسم و در یک چرخه دوازده ساله و هر سه سال یکبار به مدت دو ماه در چهار مکان زیارتی در حاشیه رودخانه‌ها در هند برگزار می‌شود. این چرخه دوازده ساله بر اساس تقویم هندوئیسمی و بر اساس تغییرات نجومی تقویم هندی است که آستانه هر تغییر وضعیت نجومی خورشید و ماه و سیاره مشتری در منطقه البروج[4]، آغازگر یکی از مراسم های سه ساله است. این مراسم ها به ترتیب در هاریدوار در کنار رود گنگ[5]، الله آباد پرایاگ در کنار محل تلاقی رودهای گنگ و یامونا[6] ، تریمباک و ناشیک در کنار رود گاداواری[7] و اوجائین در کنار رود شیپرا [8] برگزار می‌شود.

مناسک اصلی این آیین حمام کردن یا شیرجه رفتن در زیر آب همراه با دعا است و از شاخه‌ها و گروه‌های مختلف پیرو هندوئیسم که خدایان متفاوتی دارند و با نشانه‌های مختلف برهنگی یا خاکستر مالیدن به خود و لباس های مختلف در آن شرکت می‌کنند. این مراسم معمولا همراه با رقص و موسیقی و رژه پیاده و با اسب و فیل همراه است و ممکن است این حمام یا شیرجه توسط کاهنان یا توسط خود افراد انجام شود و همراه با نذر کردن گل، سندور، شیر یا نارگیل انجام بگیرد. مناسک برگزار شده در این مراسم بیشتر جنبه توبه و شستشو از گناهان دارد که ارزش نجات بخشی دارد و وسیله‌ای برای رهایی از چرخه تولد دوباره است. این مراسم بر اساس باور برخی از پیروان هندوئیسم، ریشه در اسطوره سامودرا مانتان (شکل گیری اقیانوس ها در آیین هندوئیسم) در وداها (متون مقدس هندوئیسم) دارد. گرچه این ادعا توسط پژوهشگران زیر سوال رفته است و آن را آیینی بازسازی شده و اقتباسی از افسانه های اولیه می دانند که تلاش کرده اند تا مناسک و جشنواره‌ای بسازند. این موضوع را نیز به پس از دوره شانکارا فیلسوف قرن هشتمی نسبت می دهند که تلاش کرد تا نظمی در حیات دینی هندوئیسم و معابد آن ایجاد کند.

کومه یا کومبه در لغت به معنای جام یا گلدان است و ملا به معنای جشن. اسطوره بنیانگذار کومبه ملا  منسوب به پوراناها (مجموعه‌های اسطوره و افسانه) است که بیانگر چگونگی جنگیدن خدایان و شیاطین بر سر گلدان (کومبا) آمریتا است که حاوی اکسیر جاودانگی است. در طول مبارزه، قطرات اکسیر بر روی چهار مکان زمینی کومبه ملا فرود آمد و به این چهار مکان پیش گفته تقدس بخشید. اعتقاد امروزین بر این است که رودخانه‌ها در لحظه اوج هر یک به آن اکسیر اولیه تبدیل می‌شوند و به زائران این فرصت را می‌دهند که در جوهر خلوص، غسل ​​کنند و پاک شوند.

این مناسک امروزه اهمیت فراوانی پیدا کرده است. چرا که حجم زیادی از معتقدان به هندوئیسم را به این چهار مکان می کشاند. در گذشته‌های دور این مراسم به سادگی برگزار می‌شد، اما در طول تاریخ با بزرگ‌تر شدن ابعاد و جمعیت، این مراسم به شکل مفصل‌تری انجام می‌شود گزارش‌های تاریخی زیادی در خصوص تجاری سازی و غلبه جنبه گردشگری و فستیوال شدن این مراسم موجود است. از حمله و کشتار شرکت کنندگان در مراسم توسط تیمور تا ممانعت و سپس وضع گسترده مالیات برای شرکت در مراسم توسط انگلیسی‌ها در زمان استعمار و و نیز گزارش‌های بسیاری که این مراسم را یک رویداد تجاری و اقتصادی برای خرید و فروش وجود دارد. امروزه نیز فراهم آوردن هر چه بیشتر امکانات دولتی و رفاهی برای این مراسم توسط دولت هند گزارش شده است. به گونه‌ای که دولت هند در سال 2019 برای یک شهرک موقت به مساحت 2500 هکتار با 122000 اسکان موقت برای کار، 560 میلیون دلار آمریکا یا 540 میلیون یورو  هزینه کرد. چادرهای 5 ستاره، 800 قطار ویژه توسط راه‌آهن هند، نظارت تصویری هوشمند، نظارت بر بیماری‌ها و ایجاد شبکه حمل‌ونقل رودخانه‌ای بخشی از خدمات دولت در این زمینه است. مخصوصا در پرایاگ که در بخش زیادی از سال به دلیل بالا آمدن سطح آب، محل انجام مراسم مذهبی به زیر آب می‌رود، موضوع را چالش برانگیزتر از همیشه می‌کند. دولت هند نیز با برگزاری فستیوال‌ها و جشن‌ها و برگزاری تورهای مختلف سیاحتی به مکان های تاریخی و گردشگری اطراف رودخانه سعی در جذب توریست نیز دارد.[9]

ج) بررسی وجوه شباهت و افتراق

خدمات و بسیاری از خدمات دیگر نیز در این زمینه در کوم میلا دیده می‌شود، اما به هیچ عنوان مراسم اربعین جنبه‌ی گردشگری نداشته و از توسط مردم و افراد دخیل در آن نیز این موضوع کاملا امری حاشیه‌ای است.

مراسم اربعین مراسمی بین المللی است که مردم چندین کشور در آن دخالت دارند. اما کوم میلا عموما در هند و برای پیروان ادیان هندی صورت می‌گیرد.
در مراسم اربعین نقش دولت‌ها تسهیل کننده است و نقش اصلی تصدی‌گری در آن کاملا مردمی است. در حالیکه در کوم میلا کاملا دولت عهده دار وضعیت امور است و از یک تسهیل کننده به یک متصدی تبدیل شده است.

دولت های ایران و عراق رویکرد اقتصادی و گردشگری به اربعین ندارند و از این طریق به دنبال درآمدزایی ویژه و جدیدی نیستند. توجه عمده آن ها به خدمت رسانی در مواقع اضطراری است. در حالیکه دولت هند نقش اقتصادی برای کوم میلا در نظر میگیرد.

اربعین ریشه کاملا تاریخی و دینی مشخص دارد که هیچ ردپایی از اسطوره در آن دیده نمی شود. پشتوانه مذهبی آن کاملا عقلانی و قابل دفاع است، در حالیکه کوم میلا عملا یک آیین مناسکی با ریشه ای کاملا اسطوره‌ای است.

جمعیت شرکت کننده در مراسم اربعین همه و همه تنها یک هدف دارند و آن زیارت و ابراز ارادت و تجدید میثاق با آرمان های اسلامی امام حسین (ع) است. در حالیکه هدف گروه های شرکت کننده در مراسم کوم میلا کاملا نامتنجانس است که حتی خدایان مختلف هندوئیسم را می پرستند و به شیوه ها و باورهای مختلفی این مراسم را که عمدتا مضمون اصلی آن توبه و نجات از چرخه آفرینش است را دنبال می کنند.

کوم میلا در یک بازه زمانی دو ماهه است و هر سه سال یک بار انجام می‌شود. بازه زمانی دو ماهه زمینه را برای گسترده بودن زمان فرصت برای شرکت بیشتر میکند. سه ساله بودن نیز ارزش شرکت در این مراسم را برای پیروان و باورمندان آن بیشتر می کند. این موضوع برای شیعیان که اربعین یک روز مشخص است و هرساله نیز تکرار می شود متفاوت است. مضاف بر این که مراسم مربوط به رحلت حضرت رسول (ص) و و شهادت امام حسن مجتبی(ع) و روز آخر ماه صفر، سالروز شهادت امام رضا (ع) نیز به فاصله تنها 8 روز پس از است که خود مراسم و مناسک مستقلی را می طلبد.

مراسم اربعین و مراسم کوم میلا از نظر جمعیت شناختی قابل مقایسه با یکدیگر نیستند. چرا که اربعین برای جمعیت شیعیان است که آمار دقیقی از آن ها در دست نیست. اما عموما گفته می شود که تنها ده تا سیزده درصد از جمعیت یک میلیارد و هشتصد میلیون نفری مسلمانان را شیعیان تشکیل می دهند که چیزی بین 180 تا 235 میلیون نفر است. در حالی که جمعیت پیروان هندوئیسم نزدیک به یک میلیارد نفر است. لذا در صورت مقایسه بین این دو رویداد می بایست حتما به صورت درصد جمعیت مشارکت کننده نسبت به کل جمعیت پیروان در نظر گرفته شود که در این صورت می‌توان ادعا کرد به طور تقریبی ده درصد از شیعیان در این مراسم شرکت می‌کنند. در حالیکه در مراسم کوم میلا با فرض شرکت 60 میلیون نفر این عدد به شش درصد می رسد. این درصدها در حالی است که با فرض بازه زمانی ده روز برای اربعین، اما زمان شرکت در کوم میلا حداقل شش برابر اربعین است.

در سنجش سطح مشارکت در خیر جمعی نیز باید وضعیت اقتصادی هر دو کشور مورد توجه قرار بگیرد. عراق به عنوان یک کشور جهان سومی جنگ زده شناخته می شود که به تازگی به ثبات نسبی سیاسی رسیده است و ثبات اقتصادی ندارد. ایران نیز تحت تاثیر تحریم‌های ظالمانه آمریکا از نظر اقتصادی تحت فشار است. وضعیت شیعیان افغانستان و پاکستان نیز کاملا روشن است. اما هند کشوری است که عموما به عنوان یک اقتصاد نوظهور در جهان شناخته می شود که وضعیت اقتصادی کاملا متفاوتی دارد.

پی نوشت:
[1] . بحار الأنوار, جلد۸۲, صفحه۷۵
[2]. دهخدا، 1358، ج 2: 1599
[3] . Kumbh Mela or Kumbha Mela
[4] . Zodiac
[5] . Haridwar at Ganga
[6] . Prayag (Allahabad) at Ganga and Yamuna junction
[7] . Trimbak-Nashik at Godavari
[8] . Ujjain at Shipra
[9] . منابعی که در این بخش مورد استفاده قرار گرفته است به شرح زیر است:

A)James Lochtefeld – God’s Gateway_ Identity and Meaning in a Hindu Pilgrimage Place-Oxford University Press, USA (2010)

B) Kumbh Mela Entry in Wikipedia available in : https://en.wikipedia.org/wiki/Kumbh_Mela

C) Kumbh Mela: Hindu festival. Encyclopaedia Britannica. 2015 available in : https://www.britannica.com/topic/Kumbh-Mela