به گزارش پایگاه خبری مفاز، الف) بی احترامی و توهین به مقدسات دینی و نمادهای مذهبی ادیان به خصوص اسلام اولین بار نيست که اتفاق افتاده و به دلایل مختلف آخرین بار هم نخواهد بود؛ بنابراین همه کسانی که دل در گروي دفاع از دین و باورهای دینی یا حتی دفاع از مفاهیم ارزشمند انسانی از قبیل آزادی بیان و همزیستی مسالمت آمیز شهروندان در دنیای امروز را دارند، بایستی نسبت به پيش‌‌گيري از این رفتارهای غيراخلاقي حساسیت و دغدغه لازم را داشته باشند. يكي از لوازم اين كار، شناسايي عوامل ايجادكننده و تشديدكننده ای است كه به هتاكان جرات جسارت به مقدسات ديني را مي دهد.
به باور يادداشت حاضر، امروزه رسانه ها و به طور خاص فضای مجازی و شبكه هاي اجتماعي هرچند ممكن است علت موجده چنين رفتارهايي نباشد ولي قطعا در تشويق و تشجيع هتاكان (و طبیعتا در پاسخ گویی به این کارها) نقشي به سزا دارند. و اين نكته‌اي است كه كمتر به آن توجه شده است. از اين رو در مكتوب حاضر سعي مي شود از منظر اخلاق فناوری اطلاعات و نسبت اخلاق و رسانه توضيح بيشتري در اين باره ارائه شود.
ب) اغلب کسانی که در سال های اخیر در کشورهای مختلف به فعالیت‌های تخریبی نسبت به مقدسات دینی دست زده اند به طور گسترده‌ای از فضای مجازی برای زمینه سازی، اطلاع رسانی، توجيه و ضریب دهی به کارهای خود استفاده کرده و می‌کنند؛ به گونه‌ای که می توان ادعا کرد اگر شبکه‌های اجتماعی نبود این افراد انگیزه کمتری برای چنین كار‌هایی داشتند. همچنین فضای مجازی به این افراد امکان می دهد با استفاده از خاصيت «پررنگ نمايي» رسانه، اقلیت و منفور بودن خود را کم رنگ کنند، از گروه های مختلف اجتماعی برای رسیدن به اهداف آشکار یا پنهان خود ياركشي يا از حكومت ها باج‌گیری کنند. بنابراین، با پذیرش نقش فضای مجازی در این گونه فعالیت ها و با توجه به حضور روزافزون این رسانه در زندگی انسان امروز، می توان گفت امکان تکرار و تداوم چنین کارهایی به طور جدی وجود دارد.
مويد اين ادعا آن كه به گفته خبرگزاری ها در طی شش ماه اخير شش بار در کشورهای اروپایی به ساحت قرآن کریم توهین شده است (خبرگزاری فارس، ۳۱ تیر ۱۴۰۲). از این رو، باید تداوم این رفتارها را مفروض گرفته و برای مواجهه هدفمند، برنامه ریزی شده، فراگیر و موثر با آنها آمادگي داشت.
ج) توهين به مقدسات اسلامي خودش في نفسه كاري غيراخلاقي است، چرا كه اولا موجب رنجشِ بي دليل ميليون ها انسان معتقد به اين مكتب مي شود، ثانيا آتش كينه و اختلاف را در جوامع مختلف، به ويژه كشورهايي كه اجازه چنين كاري را داده اند، شعله ور مي كند و چه بسا موجب عكس العمل هاي افراطي شود و جان ومال افراد زيادي كه قاعدتا نقشي در اين ماجرا نداشته اند را به خطر اندازد، ثالثا از آن جا كه حاكمان كشورهايي كه اجازه چنين كارهايي را صادر مي كنند مدعي اند كه اين كار براساس قوانين كشورشان است، قانون را در برابر اخلاق قرار مي دهد و آن را از هدف اصلي قانون‌‌گذاري كه ايجاد انضباط اجتماعي و تامين خيرعمومي است دور مي كند.
از منظر بحث رسانه هم استفاده از بستر فضاي مجازي براي كارهاي نابخردانه اي چون بي احترامي به مقدسات ديني، به دلائل زیر کاری غیراخلاقی محسوب می شود:
سوءاستفاده از فضاي مجازي: فضاي مجازي هم مانند ديگر رسانه ها از نظر اخلاقي كاركردي دوگانه دارد ولي هر انسان اخلاق مداري حتي اگر دين هم نداشته باشد بايستي سعي كند به حكم وجدان اخلاقي خود از دست زدن به كارهايي كه کفه استفاده نادرست از این فضا را سنگین می کند خودداري نماید. تبلیغ و ترویج کارهایی چون توهین به مقدسات دینی یکی از مصادیق این سوءاستفاده است.
قباحت زدايي از رذائل اخلاقي: با توجه به كثرت مخاطبان فضاي مجازي، و تاثیر آن به ويژه بر نوجوان و جوانان، استفاده مكرر از اين بستر براي كارهاي ناشایستي چون توهين به كتب آسماني، حريم قدسي اين مقدسات را مخدوش مي كند و به مرور زمان زشتي تعرض به آنها را نزد مخاطب كاهش مي دهد. با كاهش هزينه هاي ارتکاب چنين رفتارهايي انگيزه تكرار آنها توسط ديگران افزايش پيدا مي كند. شعله ور شدن چنين آتشي فقط در اين محدوده باقي نمي ماند و می تواند طبق قاعده «شیب لغزنده» (Slippery slope) تخم مرغ دزد را به شتر دزد تبدیل کند و دیگر عرصه های زندگی اجتماعی را در بر بگیرد. انعکاس کارهایی چون آتش زدن قرآن یا تمسخر مقدسات دینی در آینه این رسانه، به پلشتی اینها ضریب می دهد و چهره رسانه را مکدر می کند.
روشن است که به هراندازه این غبار بیشتر شود امکان حقیقت نمایی آن کاهش پیدا می کند.
زمینه سازی برای تحدید رسانه و تضییع حقوق دیگران: دسترسی به فضای مجازی امروزه یک حق برای شهروندان همه جوامع محسوب می شود، اما سوءاستفاده از آن برای ملکوک کردن چهره مقدسات دینی و آزردن و خشماگین کردن میلیون ها انسان دین دار، ممکن است برخی دولت ها را وادار کند که مانع از دسترسی شهروندان به این رسانه شوند. طبیعتا این کار موجب تضییع حق کسانی می شود که از فضای مجازی استفاده اخلاقی می کنند و نه تنها در شکل گیری این رفتارهای نابخردانه نقشی ندارند بل که مخالف هم هستند.
د) چه بايد كرد؟ همان گونه که گفته شد سوءاستفاده از فضای مجازی برای انتشار محتواهای غیردینی و ترویج کارهایی چون سوزاندن قرآن همواره امکان تکرار دارد و هرلحظه ممکن است در گوشه ای از جهان به گونه ای دیگر تکرار شود. از این رو، هم نهادهای دینی مانند حوزه های علمیه، هم نهادهای حاکمیتی در کشورهای اسلامی، هم شهروندان عادی که دغدغه سلامتی اخلاقی رسانه و دفاع از ارزش های دینی را دارند بایستی همواره برای مواجهه با چنین رویدادهایی آمادگی داشته باشند. برای وصول به این مقصود، موارد زیر پیشنهاد می شود:
فرصت سازی: انتشار محتوای نامناسب درباره آموزه ها یا مقدسات اسلامی به رغم زشتی آن، فرصت هایی را نیز فراهم می آورد که بایستی از آنها استفاده کرد. معمولا بعد از هر یک از این اتفاقات، میزان مراجعه به فضای مجازی برای آشنایی با اسلام و شخصیت های اسلامی افزایش پیدا می کند. مثلا بعد از حوادث مربوط به توهین نشریه فرانسوی «شارلی ابدو» به پیامبر اسلام(ص) تقاضا برای خرید قرآن رشد چشم گیری پیدا کرد (سایت ایکنا، ۱۴ بهمن ۱۳۹۳) از این رو باید همواره با استفاده از رسانه این تهدیدها را به فرصت تبديل كرده و به قول اقبال لاهوري:
از ته آتش بر اندازیم گل / نار هر نمرود را سازیم گل
شعله های انقلاب روزگار / چون بباغ ما رسد گردد بهار
مراعات اخلاق رسانه: در استفاده از فضای مجازی (و حتی در فضای فیزیکی) برای مواجهه با کارهای غیراخلاقی دیگران باید اخلاق را مراعات، و از تولید و انتشار محتواهای حاوی توهین و تحقیر و تمسخر خودداری کرد. قرآن با صراحت هشدار داده که مبادا زشتی کار دیگران موجب شود عدالت و تقوا را زیر پا بگذارید («وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا؛ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىوَاتَّقُوا اللَّهَ»؛ سوره مائده، آیه ۸). اقداماتي چون تهديد به سوزاندن كتب ديگر اديان، حمله به مراكز سياسي داراي مصونيت ديپلماتيك، حمله به شهرونداني كه نقشي در اين زمينه نداشته اند يا نوشتن كامنت ها و مطالب توهين آميز در فضاي مجازي نه تنها كمكي به دفاع از دين نمي كند بلكه مستمسكي می شود براي هتاکانی كه چنين آتشي را به پا كرده اند تا اين رفتارها را مويد كارهاي نادرست خود بدانند.
تولید محتوای متقابل: از منظر بحث رسانه، مجموعه کارهایی که هتاکان به مقدسات در فضای مجازی انجام می دهند نوعی تولید محتوا است و بنابراین، از همین منظر، نیز یکی از بهترین کارهایی که می شود کرد تولید محتوایِ متقابل است؛ رسانه در برابر رسانه. اگر آنها اسلام را عامل بدبختی جامعه یا قرآن را منادی ظلم و بی عدالتی می دانند، یا تلاش می کنند تصویری خشن و نامناسب از پیامبر گرامی اسلام(ص) ارائه کنند، پادزهر این کار آن است که با استفاده از همین رسانه و با استناد به منابع معتبر، چهره معقول و اخلاقی آموزه های اسلامی و پیشوایان دینی به جهانیان معرفی شود.
ارایه زیبایی های مکتب اسلام نه تنها پاسخ به هتاکان،که نوعی احیای امر دین و عامل جذب دیگران به اسلام می شود. امام رضا(ع) فرمود خداوند رحمت کند کسی که امر ما را زنده کند. سوال شد این کار چگونه ممکن است. حضرت پاسخ داد علوم ما را فراگیرد و به مردم بیاموزد، که اگر مردم زیبایی های گفتار ما را می دانستند از ما پیروی می کردند («رَحِمَ اللّهُ عَبْدا اَحْیا أمْرَنا،» فَقُلْتُ لَهُ: «فَکَیْفَ یُحْیِی أمْرَکُمْ؟» قالَ: «یَتَعَلَّمُ عُلُومَنا و یُعَلِّمُها النّاسَ، فَإِنَّ النّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَّبَعُونا» (عیون اخبار الرضا، ۱/۳۰۷). البته در کنار این کار، بایستی گفتار و رفتار نادرست برخی از مسلمانان را نیز مورد نقد قرار داد تا مبادا گمان شود دفاع از مقدسات دینی به معنای تایید هرکاری است که توسط مسلمانان انجام می شود.
توجه به مسئله «قالب» و «روش»: فضای مجازی نوعی رسانه است و در رسانه صِرف داشتن محتوای خوب کافی نیست، بلکه، گاه مهم تر از آن، قالبی است که برای انتقال این محتوا استفاده می شود. این نکته ای است که در بسیاری از موارد مبلغان و مدافعان دین در فضای مجازی از آن غفلت می کنند. بنابراین، برای پاسخ رسانه ای به هتاکان به مقدسات اسلامی، بایستی از متخصصان رشته هایی چون تولید فیلم، ویدیو، تصویربرداری، و تولید محتوا برای فضای مجازی برای تولید محتوای جذاب کمک گرفت. به علاوه که محتواهای تولیدی را بایستی به زبان های مختلف دنیا ترجمه کرد تا افراد بیشتری در جریان امور قرار گیرند.
هم افزایی با اخلاق گرایان جهان: همان گونه که گفته شد توهین به مقدسات دینی و آزردن پیروان ادیان نه تنها از نظر انسان های متدین بلکه از نظر بسیاری از افراد بی دین هم کاری غیراخلاقی محسوب می شود. از این رو بایستی با استفاده از امکانات خوبی که فضای مجازی فراهم کرده است با این گونه افراد ارتباط برقرار کرد و از آنان برای محکوم کردن رفتارهای توهین آمیز نسبت به ادیان و پیشگیری از تکرار آنها کمک گرفت.
همراهی و همدلی این افراد، به ویژه اگر از چهره های شناخته شده و ساکن کشورهایی باشند که توهین به مقدسات دینی در آنجا انجام می شود، قطعا تاثیرات فراوانی خواهد داشت. البته این ارتباطات نباید در سطح افراد باقی بماند بلکه بایستی سازمان ها و نهادهای موجود در جوامع اسلامی و کشورهای غیراسلامی را نیز در بر بگیرد.
آنچه گفته شد و صرفا از منظر اخلاق رسانه و ناظر به فضای مجازی بود، گرچه برای مواجهه با هتک حرمت مقدسات دینی لازم است اما کافی نیست و در کنار آن بایستی مجموعه ای از فعالیت های علمی و عملی در عرصه های دیگری چون سیاست و اجتماع نیز انجام شود که بررسی آنها از عهده یادداشت حاضر بیرون است.
*حسینعلی رحمتی؛ عضو هیات علمی گروه ا خلاق کاربردی، پژوهشگاه قرآن و حدیث
